وقتی‌که تأیید و تکذیب‌های چندباره خبر انتقال سرورهای تلگرام به ایران از سطح کارشناسان و افراد مطلع به وزیر ارتباطات از یک سو و مدیر پیام‌رسان تلگرام، پاول دوروف هم رسید، انتظار می‌رفت که این هم یکی دیگر از ادعاهای پرطمطراق مدیران جمهوری اسلامی باشد. اما با فاصله‌ای کوتاه آنچه که واعظی گفت و ظاهراً پاول دوروف تکذیب کرد، توسط تلگرام تأیید شد. گویا بالاخره شاخ گاو شکست و سرورهای تلگرام به ایران منتقل شد.
در میان هیاهوی تأیید و تکذیب و توضیح وزیر ارتباطات و مدیر تلگرام پرسش اصلی برای کاربران این است که نتیجه این تغییر برای آنها چه خواهد بود؟ آیا تماس‌های آنها در معرض دسترسی احتمالی نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی قرار خواهد گرفت؟
جنبه‌های سیاسی انتقال سرورهای تلگرام
انتقال این سرورها از نگاه عمومی یک پیروزی برای مسئولین جمهوری اسلامی است و به آنها بیش از پیش اطمینان خواهد داد که می‌توانند سایر خدمات‌دهندگان را نیز ناچار به پیروی از درخواست‌های خود نمایند. به این ترتیب باید در آینده منتظر اقدامات مشابه بود. اما این اقدام از منظری دیگر باعث می‌شود که وزارت ارتباطات از زیر فشار تندروها و بخش‌های امنیتی علاقه‌مند به محدودسازی سامانه‌های پیام‌رسان و اینترنت خارج شود. تردیدی نیست که اقدامات چهار سال گذشته دولت روحانی در مخالفت با بخش‌هایی از حاکمیت که خواهان تشدید محدودیت در دسترسی به اینترنت هستند، شرایط را روز به روز به نفع کاربران رقم زده است و انتقال سرورهای تلگرام ممکن است بهانه‌های اعمال فشار و محدود کردن فضا را کاهش دهد. درجایی که برخی به بهانه استفاده داعش از تلگرام برای هماهنگی اقدام تروریستی در تهران، در پی زمینه‌سازی برای مسدود کردن این پیام‌رسان محبوب ایرانی‌ها هستند، اتفاق اخیر شرایط ادامه استفاده از آن را حفظ می‌کند و از این زاویه در مجموع به نفع کاربران تلقی می‌شود. این در حالی است که برخی کارشناسان معتقدند که درخواست انتقال سرورهای تلگرام از ابتدا با این هدف مطرح شده بود که توسط تلگرام رد شده و بهانه لازم برای فیلتر شدن آن را به‌دست بدهد، و گویا این ناممکن اکنون عملی شده و انتظار می‌رود که فشار مخالفان را کم اثر سازد.
کدام سرورهای تلگرام به ایران منتقل شده‌اند؟
تلگرام می‌گوید که تعدادی از سرورهای [CDN [۱ «تحویل محتوای» آن شرکت به ایران منتقل شده است. پاول دوروف، مدیر تلگرام در توییتر خود ابتدا اعلام کرد که تنها برخی سرورهای «تحویل محتوای» تلگرام به ایران و بعضی کشورهای دیگر خاورمیانه منتقل شده است. او در همین حال نوشت: «اگر مقام‌های ایران سعی در پاک کردن اطلاعات این سرورها کنند، کاربران ایرانی می‌توانند از سرورهای اصلی در اروپا به این موارد دسترسی یابند.» شبکه (سرور) های تحویل محتوا بخشی از زیرساخت اینترنت است که وظیفه توزیع محتوا را برعهده دارد. ما هر روز دانسته یا ندانسته در حال استفاده از این سرورها هستیم. هر فرآیند باز کردن صفحات اینترنتی مانند خواندن روزنامه، بازدید از فروشگاه آنلاین، مشاهده فیلم، و موارد مشابه ممکن است با حضور نامحسوس این سرورها انجام شود. در حالی که سرورهای اصلی سایت‌های اینترنتی تمرکز خود را روی مدیریت برنامه‌ها می‌گذارند، سرورهای تحویل محتوا کار نگهداری و توزیع محتواهایی چون تصاویر و فیلم را بر عهده دارند. از طرفی توزیع این سرورها در نقاط مختلف دنیا کمک می‌کند که کاربران با اتصال به نزدیک‌ترین سرور نسبت به محل استقرار خود، با سرعت بیشتری به محتواهای مورد نظر دسترسی پیدا کنند.
تلگرام همچنین اعلام کرده که «از نسخهٔ ۴.۲ تلگرام ما از CDN رمزنگاری شده برای ذخیره فایل‌های کانال‌های عمومی با بیش از ۱۰۰٫۰۰۰ عضو پشتیبانی می‌کنیم. نقاط ذخیره‌سازی CDN در مناطقی در نظر گرفته شده‌اند که تلگرام ترافیک زیادی دارد ولی ما به دلایل مختلف تمایلی به قرارگیری سرورهای تلگرام در آن مناطق نداریم.»
جنبه‌های اجرایی انتقال سرورهای تلگرام
به نظر می‌رسد که تلگرام با استدلال افزایش سرعت دسترسی کاربران و کاهش ترافیک سایر سرورهای خود راضی به استفاده از سرورهای توزیع محتوا به داخل ایران شده باشد. سایت رسمی تلگرام در این باره می‌نویسد: «در مناطقی چون آمریکای جنوبی، ترکیه، اندونزی، هند، ایران یا عراق، استفاده از CDN موجب افزایش چشمگیر سرعت بارگذاری تصاویر و ویدئوهای عمومی می‌شود بدون اینکه کوچک‌ترین مشکل امنیتی ایجاد شود.»
در واقع ادعای صاحب تلگرام مبنی بر اینکه سرورهایش را به ایران منتقل نکرده درست است؛ چرا که تلگرام در ایران از خدمات شرکت‌های دیگری که خدمات سرورهای CDN ارائه می‌کنند استفاده خواهد کرد. این نوع بازی با کلمات اما تغییری در ماهیت موضوع ایجاد نمی‌کند، در نهایت سرورهای CDN حاوی اطلاعات تلگرام در ایران نصب شده و اینکه مالکیت آنها مربوط به تلگرام یا یک شرکت خدمات دهنده باشد تفاوتی در نتیجه نهایی ایجاد نمی‌کند.
از طرف دیگر وزارت ارتباطات مدعی است که با انتقال این سرورها به ایران، بخش زیادی از ارتباطات کاربران در بستر شبکه ملی اطلاعات انجام شده و به دلیل بی‌نیازی از ارتباط خارجی موجب کاهش هزینه‌ها هم می‌شود.
اما از تلگرام در پاسخ به نگرانی‌های ایمنی کاربران، تنها به ذکر این نکته بسنده کرده که اطلاعات کاربران منتقل نمی‌شود و همچنین اطلاعات کانال‌های عمومی با بیش از ۱۰۰،۰۰۰ عضو رمزنگاری می‌شود. در واقع تلگرام بر آنچه که «نمی‌شود» تأکید می‌کند، اما از آنچه که «می‌شود» یا احتمال دارد بشود، حرفی نمی‌زند. بر اساس همین اظهارات باید توجه کرد که:
۱- تأکید مدیر و صاحب تلگرام بر اینکه تنها تعدادی از سرورهای CDN به ایران منتقل شده و سرورهای اصلی تلگرام منتقل نمی‌شود، به این معناست که اطلاعات اصلی کاربران در دسترس نهادهای جمهوری اسلامی قرار نگرفته است.
۲- نگرانی اصلی کاربران ایرانی حفظ امنیت و اطمینان از دور بودن ارتباطات آنها از دسترسی نهادهای امنیتی است، سرعت دسترسی به اطلاعات منتشر شده در تلگرام دغدغه اصلی کاربران نیست بلکه آنها نگران ایمن بودن جریان ارتباطی خود هستند، از آنجا که تلگرام تأکید دارد که اطلاعات محرمانه کاربران روی CDN ها ذخیره نمی‌شود، انتقال سرورهای CDN تغییری در این وضعیت ایجاد نمی‌کند و کاربران نباید بابت حفظ اطلاعات محرمانه خود نگران باشند.
۳- تلگرام می‌گوید: «از نسخه ۴.۲ تنها اطلاعات کانال‌های عمومی با بیش از ۱۰۰،۰۰۰ عضو رمزنگاری می‌شود.» آیا این بدان معنی است که اطلاعات دیگری روی CDN ذخیره نمی‌شود یا اینکه سایر محتویات ذخیره شده روی CDN رمزگذاری نمی‌شود؟ پاسخ‌ها و توضیحات تلگرام در این زمینه مبهم است.
۴- پرسش دیگر این است که آیا محتوای ارتباطی کاربرانی که از رمزگذاری استفاده نمی‌کنند، هم در CDN ها ذخیره می‌شود؟ تلگرام در این باره هم به روشنی توضیح نداده است.
در مجموع با بررسی اخبار و اطلاعات رسمی منتشر شده توسط تلگرام و اظهارات وزیر ارتباطات و معاونین او، مشخص می‌شود که تأیید و تکذیب‌های روزهای اخیر بر اساس بازگویی تنها بخشی از واقعیت‌ها توسط هر کدام از طرفین بوده است.
در نهایت سرورهای CDN حاوی اطلاعات تلگرام در ایران نصب و راه‌اندازی شده است. در این میان مسئولین جمهوری اسلامی نمی‌توانند شادی خود از این پیروزی را مخفی سازند و تلگرام هم تنها با تأکید بر جنبه‌های مثبت این اقدام و ضمن تلاش برای کاهش نگرانی کاربران، خوشحال است که ترافیک سرورهای خود را کاهش داده و سرعت بیشتری را نوید می‌دهد. وزارت ارتباطات و تلگرام هر کدام به شکلی برنده این وضعیت هستند اما کاربران تلگرام در ایران در روزهای اخیر با ابهامات زیادی رو به رو هستند و امیدوارند بازنده انتقال سرورهای تلگرام نباشند. گرچه بی‌پاسخ ماندنان ابهامات در روزهای آینده نشان می‌دهد که آیا شاهین اقبال ایرانیان از تلگرام به‌سوی شانه‌های پیام‌رسان اینترنتی دیگری پر خواهد کشید؟
پی‌نوشت:
[۱] Content delivery networks (CDN)
شبکه (سرور)های تحویل محتوا: سرورهای تحویل محتوا با هدف به حداقل رساندن فاصله بین محل جغرافیایی کاربران و سایت‌های اینترنتی ایجاد شده‌اند. شبکه سرورهای تحویل دهنده محتوا نسخه‌ای از فایل‌های مربوط به سایت‌ها را در نقاط جغرافیایی مختلف کپی کرده و آماده تحویل سریع به کاربارن می نماید.
