اؤتن گونلرده اورمو ۱۴ – جو کیتاب سرگی سینده شان آی آدلی مطلبه غورفه سینده بیر یئنی کیتابلا قارشیلاشدیم . دئمک گون اوزو گورن بو کیتاب آذربایجان تاریخی ایله ایلگی لی دیر و اونون یازاری آذربایجان جومهوریّتی نین اوستون تاریخچی سی اکبر قوجایئو و کؤچوره نی ده سولدوزلو یازار و قزئته چی اسفندیار سپهری نیا دیر .نئجه کی بو کیتابین آدیندان بللی دیر اونون ایچینده کی قونولار ، آذربایجان تاریخی ایله ایلگی لی دیر و ان اؤنملی اقتصادی ، سیاسی ، سوسیال و کوتلوی اولای لاری و حادیثه لری گوندوم سوییه ده آچیقلانیر و اوخوجویا قیمت لی و دیه رلی بیلدیرش لر وئریر .
نئجه کی بیلیریک آذربایجان آدیندا بؤلگه ان بؤیوک ، درین و اسکی تاریخه مالیک دیر و باخمایاراق کی ایندی کی چاغدا آذربایجان دئدیغیمیز بؤلگه موقاویله لر اساسیندا ایکی پارچایا بؤلونوب و بیریسی اوزونه عایید موستقل اؤلکه و حکومته مالیک دیر و ایکینجی بؤلومو اؤز اسکی آنا یوردوموز ایراندا یئرله شیب و هر ایکی سی ده اورتاق دیل ، دین و کولتوره مالیک دیرلر ، آما باسا باسا بونو سؤیله مه لی ییک کی بو ایکی آذربایجانین خالقلاری اورتاق و درین تاریخه باغلی لیق لاری وار و بوندان دولایی آذربایجان تاریخی آدلانان بو کیتاب بو اورتاق تاریخی آراشدیراراق چوخ چشیدلی و ان دوغروسو ان اؤنملی اولای لاری و حادیثه لری هابئله نئچه مین ایل کئچمیش تاریخی اوخوجویا ساده سوییه ده ایضاح لاییر .
آذربایجان تاریخی کیتابی ۲۷ فصل دن تشکیل تاپیپ . بو کیتابین کؤچورنی ایفاده ائتدیغی اؤن سؤزون بیر قیسمینده یازیر : « سندلره گؤره بئله نطره گلیر کی ایلک اینسانلار بو تورپاقدا [ آذربایجان دا] حیات بسله ییب و یاشاییب لار . بئله لیک له آذربایجان دئدییمیز بؤلگو ، بؤیوک حیصّه یه مالیک اولان تورپاق دان اویغولانیر آما دئمک نه لازیم کی بو تورپاق عصرله بویو جوره به جوره حکومت لر واسیطه لری ایله پارچالانیب و هر عصر ده اونون بیر گوشه سی دؤولت لر آداسیندا بؤلونوب » .
آذربایجان تاریخی کیتابین ایلک فصلی نین عونوانی « آذربایجان ابتدایی دؤورده » آدلانیبدیر و مؤلیف بو بؤلومده آذربایجان بؤلگوسو نین ۵/۱ میلیون ایل دن بری تاریخی نی ایضاح لاییر و بئله یازیر : « ۵/۱ میلیون ایل بوندان اوّل آذربایجان اراضی سینده ایلک اینسان دسته لری مئیدانا گلیر . سونرا آریتیریر بو عصرین ۱۰۰ مین اوّل چاغیندا ، اوزمانلار (کارشناس لار ) طرفیندن « آلت پائلولیت » آدلانان دؤورده اینسانلارین حیات تاریخی « آزیخ » ماغاراسیندا الده ائدلین ماتریال لار اساسیندا اؤیره نیلمیشدیر و اونون آردیندان یازیر : ۷۰۰ مین ایل بوندان اوّل ، آزیخ ماغاراسیندا اوددان ایستیفاده ائدیلمه سی ثوبوتلانیر .
یازار بو کیتابین ایکنجی فصلینده « ایلک طایفا بیرلیک لر و ائرکن دؤولت قوروملاری » نی ایضاح لاییر و یازیر : ۳-۲ – جومین ایللیک لرده آذربایجانین جنوبون دا اورمیه گؤلو اطرافیندا لوللوبی ، کوتی ، سو ، توروکی آرازدان شیمالا ناخچیوان و میل قاراباغ اراضی سینده ناخچ و کرگر طایفالاری یاشامیشلار و اونون آردیندا ایلک دؤولت قورمونو ایضاح لاییر و یازیر « ۳ – جو مین ایل لی یین ایکینجی یاریسیندا لوللوبی و کوتی دؤلت قورمو یارانیر» .
اوچونجو فصل ماننا دؤولتی نین یارانماسی نی ایضاح لاییر و بو فصلین بیر یئرینده یازیر : ۸-۷ عصرلرده ماننا دؤولتینین مدنیت آبیده لری ، حسنلی و زیوه آبیده لری اینشاء ائدیلیر .
بو کیتابین دؤردونجو فصلینده « آذربایجانین میدیا و اهه مه نی امپریالار ترکیبینده » اولماغیندان بحث ائدیر و بو امپریالارین تشکیل تاپماسیندان و داغیلماسیندان سؤز آچیر.
۵- جی فصلیده آتروپاتننا دؤولتی نی آچیقلاییر و چئشیدلی بیلدیریش لر وئریر. زردوشتی دینی نین ایراندا یاییملانماسی ، اسکندر مقدونی نین شرق اؤلکه سینه یوروشو و سونرا اونون وفاتی و حکومتی نین پارچالانماسی ، آتروپاتن دؤولتی نین یارانماسی و آلبانیا دؤولتی نین برپاسی بو فصلین اؤرنک اولاراق بیلدریش لریندن سایئلیر.
۶- جی فصلیده آلبانیا دؤولتی نین قورولوشو و آذربایجانلا ایلگیلی اولای لار آچیقلانیر.
۷- جی بؤلوم ده آذربایجان ساسانی امپریاسی ترکیبینده اولماسیندان و باشقا حادیثه لردن سؤز آچیر.
۸- جی فصل آذربایجان عرب خیلافتی نین ترکیبینده ایضاح لاییر و یارانان حادیثه لر و اولای لاردان سؤز آچیر.عربلرله خزرلر ساواشی ، نهاوند و همدان دؤیوشلری ، عرب لرین اردبیله یوروشو ، هارون الرشید حاکمیّتی ،خوررمی لرین جاویدان باشچی لیغی آلتیندا عرب خیلافتینه عوصیانلاری و جاویداتین اؤلوموندن سونرا خوررمی لر حرکاتی ، بابکین رهبرلی یی سایه سینده باشلانماسی و نهایت ده ۸۳۸ جی ایلده بابکین جان یاندیریجی اعدامی بو فصلین ان اؤنملی گوندم تاریخیندن سایئلیر.
۹ – جی فصلی ده عرب خیلافتی نین سوقوطو و آذربایجان دؤولت چیلیق لرین دیرچه لیشی و اقتصادی و مدنی ترقی سی ایضلاحنیر . بو دؤور ۸۵۹ جو ایلدن باشلانیر و ۱۰۶۳ جو ایل ده سونا چاتیر .
۱۰- جو فصل ، اسلاویان لارین آذربایجانا باسقینلارینی ایضاح لاییر.
۱۱ – جی فصل دوققوزونجو عصرین ایکینجی یاریسی تا اون بیرینجی عصرین اورتالاریندا آذربایجانین دورومونو ایضاح ائدیر و یازیر : « ۹-۷ عصرلر ده کیتابی « دده قورقود » داستانی اوغوز ائللرینده یایئلیر .
۱۲- جی فصل ده آذربایجانین۱۱- جی عصرین اورتالاری تا ۱۳-جو عصرین اوّل لرینده اوز وئرن اولای لاری ایضاحلاییر. بو بؤلومده سلجوق لار حاکمیّتی نین تشکیلی و سونرالار داغیلماسی و هابئله سیاسی ، اقتصادی ، کوتلوی و طبیعی اولای لارین اوز وئریلمه سی آچیقلانیر.
۱۳ – فصل آذربایجانین هولاکو و تیمور امپراطورلوق لار حاکمیّتینده اولماسی و دورومو آچیقلانیر. بو دؤوره ۱۲۱۰ – جو میلادی ایلیندن باشلانیر و ۱۴۰۵ جی ایلده سونا چاتیر.
۱۴- جو بؤلومونده آذربایجانین مدنیّت دورومو ایضاح لانیر. ماراغانین نصیرالدین توسی رهبرلی یی ایله رصدخانه نین تیکیلمه سی ، محمود شبستری نین یاشایئشی ، عمادالدین نسیمی نین حیات و یارادیجی لیغی بو بؤلومون اؤنملی حادیثه لریندن سایئلیر.
۱۵ – جی فصل ده ، آذربایجانین دورومو ۱۵ – جی عصرده ایضاح لانیر. آغ قویونلو و قارا قویونلو اتّفاقی و داغیلمالاری ، اوزون حسنین حوکومتی و آذربایجانا قارشی باشقا اؤلکه لرین یوروشلری و ساواشلاری و باشقا حادیثه لر بو بؤلومون چئشیدلی اولایلاریندان سایئلیر. بو فصل ۱۴ – جو عصرین اوّل لریندن باشلانیر و ۱۵۰۰ – جو ایل ده سونا چاتیر.
۱۶- جی بؤلومو صفوی دؤلتی نین قورولوشو و شاه اسماعیلین حاکمیّتی نی و اونون لا ایلگیلی حادیثه لر و اولای لاری آچیقلاییر .
۱۷- جی فصل صفوی دؤلتی نین سوقوطو ایضاح اولونور و نهایت ده نادیرشاهین اؤلدورلمه سی ایله سونا چاتیر.
۱۸- جی بؤلوم آذربایجان خانلیق لاری و هابئله بو بؤلگه نین تورپاقلاری روسیه ایله ایران آراسیندا بؤلوشدورمه سینی ایضاح لاییر. بو بؤلوم ۱۷۵۲ جی ایلدن باشلانیر و ۱۸۲۹ جی ایلده روسیا ایله عوثمانلی دؤولتی آراسیندا « ادیرنه » صولح موقاویله سی ایله سونا چاتیر .
۱۹ – جو بؤلومده ده آذربایجان ۱۹ جو عصرین ۵۰-۳۰ – جی ایللرینده ایفاده اولونور . بو بؤلوم ۱۸۲۹ جو میلادی ایلدن باشلانیر و ۱۸۶۰جی ایلده سونا چاتیر . تیفلیس ده آذربایجان دیلینده تیفلیسکویه وئدموستی آدلی ورقی نین چاپ ائدیلمه سی ، قازاخ ، شمش الدین و بورچالی ناحیه لرینده یاشایان آغالارین تورپاق صاحیبلی لرین و همین تورپاقلاری بئجه رن کندلی لر اوزه رینده حوقوق لار دان محروم ائدیلمه سی ، بابی لر حرکاتی ، تبریز ده آذربایجان قزئته سی نین نشره باشلانماسی ، بو بؤلومون اؤرنک اولاراق اولای لاریندان سایئلیر .
۲۰ – جی بؤلوم آذربایجانین دورومو ۹۰-۶۰ ایللرده ایضاح لانیر . اورمیه ده عالی طب مکتبی نین فعالیته باشلاماسی ، « تبریز » آدلی خصوصی قزئته نین نشر ائدیلمه سی ، ایروان دا رشدیه طریقی ایل ایلک اصولی – جدید مکتبی نین آچیلماسی ، کشکول و مدنیّت قزئته لرین نشر اولونماسی و قاچاق نبی نین رهبرلی یی آلتیندا قاچاق دسته سی نین فعالیّتی ، بو فصلین اؤنملی بیلدیریش لریندن سایئلیر .
۲۱ – جی فصل ده آذربایجانین دورمو ۲۰ – جی عصرین اوّل لرینده ایضاح لانیر. ارمنی لرین ایرواندا آذربایجانلی سوی قیریمی تؤرتمک جهدلری نین ایفلاس اوغراماسی ، غیرت مطبعه سی نین یارادیلماسی ، موللا نصرالدین ژورنالی نین نشره باشلانماسی ، تبریز ده سیلاح لی عوصیانی ، تهران دا عکس انقلابی چئوریلمیشی ، ستارخان و باغیرخانین موباریزه لری و آچیق سوزی قزئته نین نشر باشلانماسی بو بؤلومون اولای لاریندان سایئلیر .
۲۲- جی بؤلومونده آذربایجان خالق جومهوریتی نین تشکیلی و باشقا اولای لار ایضاح لانیر . بو بؤلوم ۱۹۱۷ جی ایلدن باشلانیر و ۱۹۲۰ جی ایلده سونا چاتیر.
۲۳- جو بؤلومونده آذربایجان ۲۰-جی عصرین ۳۰-۲۰ جو ایللرینده ایضاح لانیر. قاراباغ عوصیانی ، زاقاتالا عوصیانی ، ناخچیوانین ایشغالی ، باکی دا ایلک رادیو قورغونون قورولوشو و یایئلماسی ، « قیزیل قلم لر » اتفاقی نین یاردایلماسی ، محمد جعفر باقروفون آذربایجان رهبرلی یی و لاتین گرافیکالی الیفبانین کیریل گرافیکالی ایله عوض ائدیلمه سی بو فصلین اولای لاریدان سایئلیر .
۲۴ – جو بؤلوم آذربایجانین ایکینجی دونیا ساواشی ایللرینده دورمو ایضاح لانیر. بو بؤلوم ۱۹۴۱ – جی ایلدن باشلانیر و ۱۹۴۴ جو ایلده سونا چاتیر.
۲۵ – جی بؤلوم ده گونئی آذربایجانین دورومو ۱۹۹۰-۱۹۳۹ – جی ایللرده ایضاح لانیر . سید جعفر پیشه وری نین رهبرلی یی آلتیندا آذربایجان دموکرات پارتیاسی نین تشکیل وئریلمه سی و اونون باشچیلیغی ایله ملی حوکومتین تشکیلی ، تبریز اونیورسیته سی نین آچیلی شی ، تبریز ده سیلاح عوصیانی ( ۲۹ بهمن ) و ایران شاهی نین اؤلکه دن قاچماسی و سون دا ایران اسلام جومهوریّتی نین تشکیل تاپماسی ایضاح لاینر
۲۶ – جی فصلی ده آذربایجانین دورومو ۴۰ – جی ایللرین ایکینجی یاریسی و ۱۹۹۱ – جی ایلینده ایضاح لاینر.آذربایجان جمهوری سینین یارادیلماسی( ۱۹۴۵ جی ایلده)حیدر علی یئوین آذربایجان بیرینجی رهبرلی یی دؤورو ، آذربایجاندا پرزیدنت وظیفه سی نین تأسیسی و آذربایجان خالق جومهوریّتی نین آدلاندیریلماسی بو فصلین ان اؤنملی اولای لاریندان سایئلیر.
۲۷- جی بؤلومده آذربایجان جمهوری سی اییرمین جی عصرین ۹۰ – جی ایللریندن تا ۲۰۰۷ -جی ایله دک ایضاح لاینر . بو بؤلوم ۱۹۹۱ – جی ایلدن باشلانیر و ۲۰۰۷ جی ایلین مارس آییندا سونا چاتیر و بو ایللرده اوز وئرن اؤنملی حادیثه لر ، اتّفاق لار و الهام علی یئوین حاکمیّته گیریش ائتمه سی و اونون چئشیدلی گؤروش لری و فعالیّت لری ایضاح لانیر .
«آذربایجان تاریخی» کیتابین سون بؤلومو سؤزلوک حیصّه سی دیر و بو بؤلومده بعضی بعضی کلمه لر و اختصاری حرف لر آچیقلانیر و کیتابین آخیر صحیفه سی کؤچوره نین بیوگرافی سینه عاییددیر.
باخمایاراق کی بو کیتاب دا او بیریسی کیتابلارا تای بعضی عیب لر و ضعف لره مالیک دیر و گلن کی چاپ دا اونلارین اصلاح ائمه سی و یئنی لشدیرمه سی گرک لی دیر اما منجه بو کیتاب بیر قایناق اولاراق ، تاریخ سئور اینسانلارا ، تاریخچی ، آراشدیریجی و یازارلارا دیه رلی بیر کیتاب سایئلیر.
نهایت ده آرتیرمالئیام بو ۱۲۱ صحیفه لی کیتاب فضولی کیتاب ائوی واسیطه سی ایله یایئملانیر و ۱۰۰۰۰ تومن دیه ری ایله ساتیلیر .
قایناق : دعوت درگیسی نین ۱۹۷نجی سایی سی
