برای بررسی و پرداخت این موضوع ابتدا چند مورد از رفتارهای جمعی را تعریف کرده، سپس در حد نیاز به بررسی مفهوم حرکت ملی آذربایجان می‌پردازیم.
در بیان عمومی و کلی، جنبش‌های اجتماعی دارای ویژگی‌هایی هستند. گروهی از افراد و کنشگرانی که به صورت سازمان‌یافته حول یک ایدئولوژی جمع شده و با در نظرگرفتن و اتخاذ هدف‌ها و برنامه‌هایی برای رسیدن به آن فعالیت می‌کنند. جنبش‌ها در صدد تغییر و تحول و یا حفظ عناصری از جامعه هستند که خارج از حوزه نهادهای رسمی به فعالیت می‌پردازند. یعنی در جنبش‌ها فرم ثبت‌نامی یا مرام‌نامه و اساس‌نامه به صورت رسمی وجود ندارد. با این اوصاف، ویژگی خاص هر جنبش این است که در داخل یک کلیت به فعالیت می‌پردازد. مثلا جنبش دانشجویی ایران در داخل کلیت ایران به فعالیت می‌پردازد. به همین منوال جنبش کارگری فرانسه در داخل کلیت فرانسه به فعالیت می‌پردازد.
برای حزب سیاسی می‌توان همان تعریف جنبش‌های اجتماعی را لحاظ کرد. با این تفاوت که حزب سیاسی یک نهاد رسمی در داخل حاکمیت است که برای کسب قدرت و تأثیرگذاری در حکومت با استفاده از ابزارهایی همچون انتخابات فعالیت میکند. یعنی حزب سیاسی همانند جنبش اجتماعی یک رفتار جمعی برای پیشبرد هدف و منافع مشترک است. اما میزان فراگیری جنبش‌های اجتماعی گسترده‌تر، سازمان‌دهی کمتر و هدف غیرسیاسی‌تر است و افراد در آن‌ها به اندازه یک حزب سیاسی نمی‌کوشد تا قدرت را در اختیار گیرد.
تشکیلات در تعریف به حزب سیاسی نزدیک‌تر است. با این تفاوت که در تشکیلات، افراد عضو با پرکردن فرم ثبت‌نامی و قبول اساس‌نامه تشکیلات در شورای مرکزی و مجمع عمومی تشکیلات به فعالیت می‌پردازد. تشکیلات‌ها ممکن است قانونی و یا غیرقانونی نسبت به قانون یک کشور باشند.
با تعریف‌هایی که داده شد، ویژگی مشترک تمامی این رفتارهای جمعی این است که فعالیت آن‌ها در داخل یک کلّیت انجام می‌شود. مثلا در داخل کلّیت ایران، حزب‌ها، جنبش‌ها و تشکیلات مختلفی در حال فعالیت است.
در نظر نگارنده، حرکت ملی آذربایجان، پدیده و جریانی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، کلّیتی فراگیر و ایجابی و نه سلبی برای جغرافیای آذربایجان است که مستقل از هر کلیتی دیگر در صدد موجودیت خود می‌باشد. کلّیتی فراگیر یعنی متعلق و شامل تمامی افرادی که برای آذربایجان، در جغرافیای آذربایجان و در صدد موجودیت آن هستند و فعالیت می‌کنند. ایجابی یعنی تمام فعالیت‌هایش برای خود آن و کنشی برای اثبات خود است و نه واکنشی برای سلب دیگری.
لازم به بیان است که کلمه و لفظ « حرکت» بهترین کلمه‌ایست که می‌شود به این پدیده داد. چرا که آن را از واژه‌های تعریف شده در علم جامعه‌شناسی همچون حزب، جنبش و... جدا میکند و این مورد لزوم توجه و تعریف این واژه را می‌طلبد.
پس حرکت ملی آذربایجان همانند جنبش‌های اجتماعی، افراد و کنشگرانی که به صورت سازمان‌یافته فعالیت میکند و درصدد تغییر و تحول در یک کلیت باشد، نیست یا همانند حزب سیاسی، نهادی رسمی و یا همانند تشکیلات، دارای فرم عضویت و اساس‌نامه نیست.
در داخل کلیت «حرکت ملی آذربایجان» طیف‌ها، جنبش‌ها و تشکیلات‌های متعددی فعالیت می‌کنند. جنبش دانشجویی آذربایجان، تشکل قانونی کانون آذربایجان‌شناسی دانشگاه تبریز و چندین جنبش، طیف و تشکیلات‌هایی که با کمی شناخت از بطن حرکت، با آن‌ها مواجه خواهیم شد.
نکته در این رابطه این که حرکت ملی آذربایجان، هر فرد آذربایجانی( یعنی تمام ملت آذربایجان) اعم از کارگر، سرمایه‌دار، زن، مرد، پیر، جوان و ... را با هر فکر و گفتمانی به شرطی که فعالیت‌هایش برای آذربایجان باشد، شامل می‌شود. نکته دیگر اینکه هیچ فردی، طیفی، جنبشی و تشکیلاتی نماینده حرکت ملی آذربایجان نیست. یعنی فعالیت هر فرد و گروهی مربوط به خود اوست و نباید با کلیت حرکت ملی خلت شود.
