بو یازی "ایره‌لی" نشریه‌سینین ایکینجی ساییسیندان آلینمیشدیر.
https://app.box.com/s/av4qcqh8gnqsp3surar43j5v0nv1tt98
******************************
"دموکراسی اوچون ساواش"، "دموکراتیک ساواش"، "ساواش‌دا دموکراسی" و بونلارا اوخشار فرقلی باشلیقلارلا یازیلان عیبارت/سویله‌ملر هر بیریسی چئشیدلی بولوملره عائیید، حاققیندا یازیلان یوزلرجه مقاله و آراشتیرما اولموشدور. ساواش(موباریزه) تاریخی اینسانین یارانیشینا بئله چاتیرسا، دموکراسی و ساواش(موباریزه) آراسیندا اولان ایلیشگی سون یوز-ایلله‌رین و اوزللیکله چاغیمیزین اساس دانیشابیله‌جک ایجتیماعی/سیاسی قونولارینداندیر. دیگر اونملی قونوایسه، هر جانلی ذاتین آرزوسو اولان "آزادلیق"دیر. آزاد یاشام حاققینی الده ائتمک اوچون تاریخ بویو سایاگلمز قدر ساواش اولوبدور میللتلر/دولتلر آراسیندا و ظولم اولدوقجا، آزادلیغی آلینان واردیرسا، بو ساواش بیتمه‌یه‌جکدیر.
گونئی آزربایجاندا واراولان سیاسی-ایجتیماعی "میللی حرکت"ه گله‌لیم. میللی حرکت ده هر بیر جنبش کیمی زامان‌زامان سویله‌ملر سئچمیشدیر، داشیمیشدیر، یئری گلیرسه دئییشیر، لازیم اولورسا "آلت‌سویله‌م"(خرده‌گفتمان) یارادیر سئچدیغی سویله‌ملرینی درینلشدیرمیشدیر. بو سنتز چوخ جیددی، دقیق، سهو آلمایان بیر ایش دیر. یالنیش سویله‌م، میللی حرکتی "بیر عیدده‌نین حرکتی" ائده‌بیله‌ر و ائله او اوچون‌ده سویله‌م دئییشیمی/اکلنمه‌سی زامان آلیجی و تدریجی پروسه‌دیر. آنجاق، بو سوره ایچینده هر زامان بیر بویوک سورغو ایشاره‌تی ده اورتادا اولور و سورغویو یالنیش یانیتلاماق ایسه بعضا میللی حرکتین طالئعینی بئله دئییشدیره‌بیلیر. بو یازیدا توخوندوغوموز قونو بوندان عیبارتدیر: سویله‌میمیز گونجه‌للشیرسه، حرکتین آدیدامی دئییشدیریلمه‌لیدیر؟!
هر نه‌دن اونجه، سویله‌م ندیر؟ سویله‌م (گفتمان) فرانسیزجا Discourse و لاتینجه Discursus کلمه‌لریندن آلینان، لغوی معنادا دانیشیق، نوطوق، صوحبت آنلامینی داشییان عیبارتدیر آما تاریخ‌بویو بونلاردان علاوه فرقلی تعریفلرده وئریلمیشدیر. بو عیبارتین جانلانماسی و گئنیش شکیلده سوسیولوژی و آنتروپولوژی‌نین فرقلی بویوتلاریندا قوللانیلماق تاریخی 1950جی ایللره یئتیشیر نئجه کی 1952 ایلینده سویله‌مین سوسیولوژیک آنالیزی‌نی "زئلیگ هریس"-ین "سویله‌م آنالیزی"-نده گوره بیلیریک. "تئون اِی. ون دایک"-ین تعریفینه باخاراق، دئمک اولار سویله‌م اینسانلارین(سیاسی-ایجتیماعی آکتیویستله رین) دوشونجه و فلسفه‌لرینی پایلاشماق دیلی و شیوه‌سی‌دیر. "مک دانل"-ین دوشونجه‌سینه گوره ده هر بیر سویله‌م ایجتیماعی ماهیت و ستروکتورا صاحیبدیر و حرکتلر(جنبش)ین گئنیشلنمه‌سی اوچون جامعه‌ده مئیدان یارادیر.
دیققته آلماق گرکیر هر چاغ و هر توپلوم زامانینا عائیید اولان سویله‌ملری واردیر و جامعه‌ده باش وئرن هر اولای دا، اونا باغلی اولان سویله‌م ایچینده تعریف اولونور آنالیز ائدیلیر. بئله‌لیکله سویله‌ملره دایالی اولایلار یارادیلیر، اولایلارلا سویله‌مله‌ر گوجله‌نیر یا محو اولونور. یعنی، توپلومدا یاپی یاراتماق یاخود یاپیلاری سوستالتماق اوچون سویله‌ملر قوللانیلیر. گئنلده بیر سویله‌مین باشاریلی اولماسی اوچون 3 اوزللیگی اولمالیدیر. ایقناع ائدیجی اولمالی، بئله‌لیکله اوز منطقی/ایدئولوژیک اینسیجامینی ساخلاییر. دویغولاری نظره آلمالی، بئله‌لیکله دویغولاری قوللاناراق توپلومو یئنی یاپیلاری قبول ائتمه‌گه حاضیرلاییر. (سنتلر، عادتلر و کوتله‌وی اینانجلار بو کاتئگوریده یئرلشدیریلیر). و نهایتده پایلاشیم و پروپاگاندا گوجو اولمالی، سویله‌مه ان اویغون دانیشیق شیوهسینی سئچه‌رک توپلومدا دئییشیکلیگه حاضیرلیق آپارمالیدیر.
وورغولاندیغی کیمی، گونئی آزربایجان میللی حرکتی‌ده دیگر حرکتلر کیمی فرقلی زامانلاردا گئنیشلنمک و یایغینلاشماسی اوچون توپلومسال دورومو نظره آلاراق، ماهیتینه اویغون سویله‌ملر سئچمیشدیر. میللی حرکتین ایسته‌گی، ساده دئسه‌ک، "اوز موقددراتینی تعیین ائتمه" عونوانی آلتیندا گونئی آزربایجاندا یاشایانلاری "حاق ایستکلرینه" چاتتیرماقدیر. بو "ایستکلر"ی بیر چوخ ساحه‌یه بولمک اولار. کولتورل، ائکونومیک، سیاسی، ائیتیمسل و اونلارجا آیری‌آیری بولوملر، مینلر اورنکدن بیر نئچه‌سی‌دیر. هر میللی فعال بو بولومله‌رین بیر نئچه‌سی‌نی اوزونه باش ایسته‌ک سئچیب چالیشسادا، میللی حرکتین تمل ایسته‌گی و میللی فعاللارین آنا چالیشماق ندنی "میللتین بوتون حاق ایستکلری"-نین الده ائدیلمه‌سیدیر. ائشجینسللرین حاقلارینی ساوونماق همان قدر بیر میللی فعالین گوره ویدیر کی آنا دیلینده مدرسه طلبی.
آنجاق، سویله‌ملر دئییشیلدیغی زامانلار، داها دوغروسو هر سویله‌مین میللی حرکت وریندن داها جیددی شکیلده گوندمه گلدیغی سوره، بعضا گورونور کی یئنی سویله‌ملرین گلمه‌سی میللی حرکتین ایدئولوژی‌سینیده ائتگیله‌ییر، کولگه‌یه سالیر. میللتچیلیگ(ناسیونالیزم) یئرینی یئنی گلن سویله‌مه وئریر و یالنیشلیقلا، سویله‌م، ایدئولوژی یئرینه ایشله‌نیلیر. دئموکراسی‌نی نظره آلین. فرقلی تعریفلر و مئتودلارینا باخمایاراق، دولتی/سیستئمی یونتمک شیوهسینی ایضاحلایان دموکراسی البته کی هر زامان آزربایجان تورک میللتینین ان بویوک دغدغه‌لریندن اولموشودور. آزربایجان تاریخ بویو بیر چوخ قیام و اینقیلابلارلا دموکراسی اوچون ساواشمیشدیر و گرچکدن‌ده ان آزی اورتادوغودا باشدا اولان میللتلردندیر. آنجاق، میللی حرکتین ایسته‌گی صیرف و یالنیز "دموکراسی اوچون ساواش" دئییلدیر و دموکراسی‌نی الده ائتمک، دیگر ایستکلریمیزی‌ده آلماق دئمک دئییلدیر. بیر چوخ زامان، دیگر میللتلرین ایستیعماری(سومورگه‌چیلیک) ائله آددا دئموکراتیک اولکه‌لر و دموکراسی آدینا یورودولموشدور. نئجه کی بیر چوخ دئموکراتیک آدینی داشییان و بعضا دئموکراسی تعریفلرینه دایالی "دموکراتیک اولکه‌لر/سیستئملر"-ده میللتین بوتون حاق ایستکلرینی وئرمه‌ییرلر. سون اورنکی، کاتالان حادیثه‌لری و ایسپانیادا کاتالانلارین "اوز موقددراتینی تعیین ائتمه حاققی"-ندان محروم قالمالاریدیر. دئمه‌لی، دموکراسی، آزربایجاندا اولان سیاسی حرکتین(میللی حرکتین) ایستکلریندن بیریدیر، هامیسی دئییلدیر.
بو مساله یالنیش شکیلده دیققته آلیندیقدان دولایی، نه یازیق کی بعضا بیر سیرا میللی فعاللارادا ائتگی بوراخمیشدیر. بیر زامانلار (اوزللیکله ایراندا یاشیل حرکت باشلاندیغی چاغ) گونئی آزربایجان میللی حرکتی، گونئی آزربایجان دموکراتیک حرکتی آدلاندیریلدی! یعنی، ایران ایچینده اولان سویله‌م بیزی ائتگیله‌دی هئچ، حرکتیمیزین آدینی بئله دئییشدیرمه‌گه آپاردی. یوخاریدا قئید اولوندوغو کیمی هر سویله‌م باشاریلی اولدوغو اوچون 3 فاکتورا صاحیب اولمالیدیر و اونلاردان بیریسی تبلیغات و پروپاگاندا گوجودور. یاشیل حرکتی‌نین دئوآسا تبلیغات گوجو میللی حرکتین بوتونلوگونو ائتگیله‌مه‌سه‌ده، بیر نئچه موددت میللی حرکتده دالغا یاراتماغا ناییل اولدو. میللی حرکتین کوتله‌وی گوجو بو دالغالاری زامان ایچینده یوخ ائتسه‌ده بیر نئچه واخت سونرا، "دموکراسی"نی میللی دوشونجه‌یه(ناسیونالیزمه) آلتئرناتیو کیمی گوسترن دالغالار اوزونو آیری شکیلده اورتایا قویدو. گونئی آزربایجان میللی-دموکراتیک حرکتی!
البته کی بو جومله/گزاره-نی قوللانان بیر چوخ میللی فعالین کسینلیکله یاخچی و گوزل نیتلری اولموشدور. نیتلرده "آزربایجان میللی حرکتی دئموکراسییه اینانیر، دموکراتیک سیستئم قورماقدان یانادیر" گزیر. آما، یوخاریداکی جومله بو نیته عائید دئییلدیر و بو نیتی داشیمیر. یوخاریدا قئید اولان جومله‌دن بئیینلره گلن ایلک آنلاییش بودور: "میللی حرکت اوزلوغونده ناقیصدیر، غئیری دئموکراتیکدیر و او اوچون‌ده یانینا دموکراسی‌نی اک گتیرمه لیییک."
"وطنداش میللتچیلیک یا لیبرال ناسیونالیزمی Civic nationalism"- آرت نیت‌ایله "میللی-دموکراتیک" ترجومه ائتمک هانسی اساس و مبنادا اولموشدور؟ بو شکیلده ترجومه ائدنلرین هدفی، ناسیونالیزمی یئترسیز و ناقیص گوسترمک، دموکراسی‌نی میللتین قورتاریجی‌سی کیمی سونماقدیر. بئله‌لیکله ناسیونالیزم، غئیری دئموکراتیک(دئموکراسییه اینانمایان) و گئریجی بیر ایدئولوژی کیمی میللته تقدیم ائدیلیر، و دموکراسی میللتی ناسیونالیزم الیندن (ناسیونالیستلر/میللتچیلر الیندن) خیلاص ائدن بیر یول کیمی گوستریلیر!. شاشیرتیجی دئییلدیر اگر بیلسک بو دوشونجه‌نی تقدیم ائدیب یایانلارین بیر چوخو، ایران مرکزلی دوشونجه‌یه باغلی اولان فعاللار و یاشیل حرکتی زامانیندا‌دا آینی توتومو سرگیله‌ینلردیر. میللی حرکتلر عمومیتله ایچ ماهیتلریندن دولایی دموکراسی اوچون ساواشین باشلانقیج نوقطه‌سیدیرلر. ناسیونالیزمین ایناندیغی "حق تعیین سرنوشت/اوز موقددراتینی تعیین ائتمک" حاققی الده ائدیلیرسه، ذاتن دئموکراسی‌نین پایالاری قورولموشدور. اگر بیر میللت میللی حرکتینه دایالی (ناسیونالیزم) اوز دولتینی قوروب، آما سونراسی دموکراسی‌نی ساخلایابیلمه‌ییرسه بو ناسیونالیزمین سهوی دئییلدیر. ذاتن، میللی حرکت میللی دولت قورولدوقدان سونرا ایشی بیتیر حرکتی سونلانیر، نئجه اولابیلیر سونلانمیش بیر حرکتی اوندان سونراکی اولایلارا سورومولو بیله‌ک؟!
بو لیسته‌یه باشقا آدلار/آلت‌سویله‌ملر ده علاوه اولابیله‌ر. اورنک اوچون سون بیر ایکی ایلده "مدنی" کلمه‌سی‌نی ده بیر چوخ یئرده "میللی فعال/فعال ملی" ایله بیرلیکده گورمکده‌ییک. سانکی "میللی فعال" دئینده دوغرو دئییلمیش، بیز غئیری مدنی اینسانلار گورونوروک! البته کی ایندیه‌دک بوتون میللی فعاللارین چالیشمالاری نورمالارا اساسا "مدنی فعالیت" کاتئگوریسینده یئرلشدیریلیر آما بو او دئمک دئیلدیر کی بونو آراج ائدره‌ک "میللی" کلمه‌سینه کولگه سالینماغا ایزین وئریلسین. آزربایجان میللی فعاللاری، مدنی فعالدیرلار و آزربایجان میللی حرکتی، مدنی حرکتدیر آما بو حرکتین آدی یالنیز و یالنیز بیردیر، "آزربایجان میللی حرکتی". "فعال ملی-مدنی" دئیه رک و "فعال ملی" دئمه‌گی پیس/یالنیش گورستمگه چالیشانلار یئنه‌ده میللتچیلیگه رقیب دوشونجه اورتایا آتیرلار. بو دفعه، اونجه‌کی دفعه‌لردن درس آلاراق چالیشیرلار میللی فعاللاری ایلک باشدا ایکی یئره بولسونلر، مدنی و غیرمدنی فعال! سونراکی آددیم، غیرمدنی فعالیتی قینایاراق میللتچیلیگی "آشیریچیلیق" گورستمکدیر. نئجه کی بو ایش نئچه واختدیر باشلامیشدیر و میللی حرکتی آشیریچیلیغا محکوم ائدنلر اورتایا چیخمیشلار. و بوندان سونراکی مرحله‌ده، "میللی دوشونجه یانلیشدیر و یئرینه یوموشاق، کیمسه‌یه توخونمایان، غئیری جیددی، آما "مدنی" فعالیت ائتمه‌لیییگ" سوزو/سویله‌می اورتایا آتیلاجاقدیر. بونو ایندیده‌ن گوروب، حاضیر اولوب، فیکیر گوجونه سیلاحلانمالیییق.
سون سوز، یاشاسین "گونئی آزربایجان میللی حرکتی"، یاشاسین "میللی فعاللار"، یاشاسین "میللتچیلیک".
امیر مردانی
آذوح سوزجوسو
