Siyasi təhlilçi,

Azərbaycan Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, AzSAM - Kanada

 

“Güney Azərbaycan Türk Millətinin Milli Azadlıq Hərəkatı:

Siyasi Uğurlar, Çətinliklər,

Regional Perspektivlər və

Türkiyə-Azərbaycanın Maraqları”

İranın şimal-qərbində yaşayan Güney Azərbaycan türklərinin milli azadlıq hərəkatı, uzun illərdir davam edən mədəni, siyasi və iqtisadi təzyiqlərə rəğmən, əhəmiyyətli siyasi uğurlar qazanmışdır. 25 mart 2025-ci il tarixində "The Jerusalem Post" qəzetində Mordechai Kedar tərəfindən dərc olunan "İsrail Güney Azərbaycanın İrandan müstəqilliyini dəstəkləməlidir" başlıqlı məqalə, bu hərəkatın regional strateji əhəmiyyətini və İsrailin bu məsələdə potensial dəstəyinin nəticələrini vurğulayır. Bu kontekstdə, Güney Azərbaycan türklərinin siyasi uğurlarını, milli azadlıq hərəkatının inkişafını, qarşılaşdığı çətinlikləri, regional dinamiklərə təsirini, xüsusilə də Türkiyə və Azərbaycanın artan siyasi maraqları baxımından daha dərindən araşdırmaq və hərəkatın gələcək siyasi strategiyalarını təhlil etmək zəruridir.

Güney Azərbaycan Türklərinin

Tarixi və Kimliyi

Güney Azərbaycan, İranın şimal-qərbində yerləşən və tarixi olaraq Azərbaycan ilə dərin köklərə sahib mədəni və etnik bağları olan strateji əhəmiyyətli bir regiondur. Bu regionda yaşayan Azərbaycan türkləri, İranın ən böyük etnik qruplarından birini təşkil edir. Tarix boyu özünəməxsus dillərini, zəngin mədəniyyətlərini və qədim adət-ənənələrini qoruyub saxlamışlar. Lakin, Pəhləvi və İslam Respublikası dövrlərində tətbiq olunan fars millətçiliyi siyasəti nəticəsində mədəni və dil hüquqları sistemli şəkildə məhdudlaşdırılmışdır. Azərbaycan dilində təhsil almaq imkanları məhdudlaşdırılmış, mədəni tədbirlər və nəşrlər üzərində ciddi təzyiqlər yaradılmışdır. Bu repressiv siyasət, Güney Azərbaycan türkləri arasında milli şüurun güclənməsinə və öz hüquqları uğrunda mübarizə aparmaq tələbinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.

Milli Azadlıq Hərəkatının

Yaranması və İnkişafı

Güney Azərbaycan milli azadlıq hərəkatı, XX əsrin əvvəllərindən etibarən müxtəlif siyasi və mədəni platformalarda özünü göstərmişdir. İran Azərbaycan Demokratik Respublikası (1945-1946) bu mübarizənin parlaq, lakin qısa sürən bir mərhələsi olmuşdur. Bu dövrdə əldə edilən muxtariyyət təcrübəsi, mərkəzi hökumətin hərbi müdaxiləsi ilə sonlandırılmışdır. Lakin, milli özünüdərk hissi və hüquq tələbləri sonrakı illərdə də davam etmiş, xüsusilə Sovet İttifaqının dağılması və müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaranması bu hərəkatlara yeni bir ideoloji və siyasi təkan vermişdir.

21-ci əsrdə qlobal informasiya texnologiyalarının, xüsusilə internet və sosial medianın sürətli inkişafı ilə Güney Azərbaycan milli hərəkatı daha geniş kütlələrə çatmaq və öz təsirini artırmaq imkanı əldə etmişdir. Urmu gölünün ekoloji fəlakət həddinə çatması kimi sosial-iqtisadi və ekoloji problemlər, xalqın narazılığını daha da artırmış və genişmiqyaslı etiraz aksiyalarına səbəb olmuşdur. Bu yürüşlər, təkcə ekoloji məsələlərə diqqət çəkməklə kifayətlənməmiş, həm də milli kimlik, dil və digər fundamental hüquqların tələb olunduğu siyasi platformalara çevrilmişdir. Mordechai Kedarın məqaləsində xüsusi olaraq vurğulanan Urmu yürüşləri, bu baxımdan milli azadlıq hərəkatının mühüm bir siyasi uğuru kimi qiymətləndirilə bilər. Bu cür kütləvi aksiyalar, həm yerli, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini çəkərək Güney Azərbaycan türklərinin mövcudluğunu, tələblərini və siyasi iradəsini nümayiş etdirir.

 

Qarşılaşılan Çətinliklər və Siyasi Uğurlar

Güney Azərbaycan milli azadlıq hərəkatı, İran İslam Respublikasının tətbiq etdiyi sərt təhlükəsizlik tədbirləri, fəalların sistematik şəkildə həbs edilməsi, işgəncələrə məruz qalması, ifadə və toplaşma azadlığının ciddi şəkildə məhdudlaşdırılması kimi ağır çətinliklərlə üzləşməkdədir. Bütün bu təzyiqlərə baxmayaraq, hərəkatın öz varlığını qoruması, müxtəlif formalarda mübarizəsini davam etdirməsi və xalq arasında dəstək qazanmağa davam etməsi mühüm bir siyasi uğurdur. Bu uğurda aşağıdakı amillər xüsusi rol oynayır:

* Milli Kimlik Şüurunun Dərinliyi və Davamlılığı: Uzun illər süren assimilyasiya siyasətinə rəğmən, Güney Azərbaycan türkləri arasında güclü bir milli kimlik şüuru, özünəməxsus mədəni irsə bağlılıq və milli dəyərlərə sahib çıxma əzmi qorunmaqdadır.

* Müxtəlif Təşkilatlanma Formları və Adaptasiya Qabiliyyəti: Hərəkat, məhdud fəaliyyət imkanlarına baxmayaraq, gizli şəbəkələr, mədəni dərnəklər, virtual platformalar və insan hüquqları təşkilatları kimi müxtəlif təşkilatlanma formaları vasitəsilə öz tərəfdarlarını səfərbər etməyi və tələblərini müxtəlif kanallarla duyurmağı bacarmışdır.

* Beynəlxalq Arenada Artan Maraq və Dəstək Axtarışı: Son illərdə beynəlxalq insan hüquqları təşkilatlarının, müxtəlif dövlətlərin parlamentlərinin və siyasi dairələrinin Güney Azərbaycan türklərinin hüquqlarına yönəlik artan marağı müşahidə olunmaqdadır. Hərəkat fəalları, beynəlxalq ictimaiyyətlə əlaqələr quraraq öz məsələlərini qlobal gündəmə daşımağa çalışırlar.

Güney Azərbaycanın Coğrafi Əhəmiyyəti və Türkiyə-Azərbaycanın Maraqları

Güney Azərbaycanın coğrafi mövqeyi, onu regional siyasət və iqtisadiyyat baxımından son dərəcə əhəmiyyətli bir əraziyə çevirir. İranın şimal-qərbində yerləşməsi, Azərbaycan Respublikası və Türkiyə ilə olan qonşuluğu, enerji resurslarına yaxınlığı və mühüm nəqliyyat yollarının kəsişməsində yer alması bu regionun strateji dəyərini artırır. Xüsusilə Türkiyə və Azərbaycan üçün Güney Azərbaycan, tarixi, mədəni və dil birliyi baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Türk dövlətlərinin siyasi və iqtisadi birliyinin gücləndiyi, Türkiyə və Azərbaycanın regional təhlükəsizliyin təminatçısı rolunu oynadığı bir dövrdə, Güney Azərbaycandakı proseslər bu iki qardaş ölkənin milli maraqlarına birbaşa təsir göstərir. Bölgədəki istikrarsızlıq, etnik qarşıdurmalar və insan hüquqlarının pozulması, həm Türkiyə, həm də Azərbaycan üçün təhlükəsizlik riskləri yarada bilər. Digər tərəfdən, Güney Azərbaycan türklərinin öz hüquqlarını təmin etməsi və bölgədə sabitliyin bərqərar olması, Türkiyə və Azərbaycanın regional nüfuzunu gücləndirəcək, iqtisadi əməkdaşlıq üçün yeni imkanlar yaradacaq və Zəngəzur dəhlizinin təhlükəsizliyinin təmin olunmasına töhfə verəcəkdir. Bu baxımdan, Türkiyə və Azərbaycanın Güney Azərbaycan türklərinin demokratik tələblərinə insan hüquqları çərçivəsində dəstək verməsi, həm də öz milli maraqlarının qorunması baxımından strateji bir zərurətdir.

Güney Azərbaycan Türk Millətinin

Siyasi Mesajı və Gələcək Strategiyaları

Güney Azərbaycan Türk millətinin Urmuda bir araya gələrək nümayiş etdirdiyi milli birlik və iradə, İran rejiminin təxribatçı siyasətinə qarşı güclü bir cavab olmuşdur. Bu kütləvi aksiya, təşəbbüsü milli azadlıq mübarizəsi istiqamətində ələ alaraq, İranın fars şovinist dairələrinə, bölgədə təxribatçı fəaliyyətlər göstərən qüvvələrə, Güney Azərbaycan milli azadlıq hərəkatı ilə bağlı fəaliyyət göstərən müxtəlif təşkilatlara, millətin bütün ziyalılarına və beynəlxalq ictimaiyyətə aydın və qəti bir siyasi mesaj vermişdir.

Türk dövlətlərinin siyasi və iqtisadi birliyinin getdikcə gücləndiyi, Türkiyə və Azərbaycanın regional təhlükəsizliyin təminatçısı rolunu oynadığı və Zəngəzur dəhlizinin reallaşmasının strateji əhəmiyyətini dərk edən dövlətlər, Turanın "Qızıl Qapısı" olan Güney Azərbaycanın geosiyasi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, əlbəttə ki, Güney Azərbaycan türklərinin demokratik və insan hüquqları çərçivəsindəki siyasi tələblərinə dəstək verməlidirlər. Bu dövlətlər, strateji əhəmiyyətə malik olan Güney Azərbaycanın dostları olduqlarını indidən göstərərək, dünya dövlətlərinin Güney Azərbaycana qarşı antidemokratik davranışlarının yanlış olduğunu beynəlxalq platformalarda gündəmə gətirməli, Güney Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və regional sülhün təminatçısı olduğunu vurğulamalıdırlar.

Dünya bir daha anlamalıdır ki, nəinki bölgə dövlətləri üçün, hətta dünya dövlətləri üçün də təhlükə mənbəyi olan, İranda hakimiyyəti zorla ələ keçirmiş, kökü olmayan, qondarma "Sasanilər imperiyası" ideologiyası ilə gəncləri dini şüarlar altında radikallaşdıraraq terrorçu kimi yetişdirən fars şovinist rejiminin hakimiyyətini neytrallaşdırmaq və bölgədə daha çox qan tökülməsinin qarşısını almaq, millətlərin demokratik şəkildə və firavan yaşamasını təmin etmək üçün Güney Azərbaycan milli azadlıq hərəkatı real bir alternativdir.

Güney Azərbaycan Türk millətinin Urmuda öz torpağına və siyasi kimliyinə sahib çıxması, millətin ideoloji əsarətdən qurtulmaq, milli hüquqlarını əldə etmək və dünya dövlətlərinə Güney Azərbaycanın siyasi və strateji əhəmiyyətini anlatmaq əzmini göstərdi. Bu kontekstdə, Güney Azərbaycanın müxtəlif təşkilatlarının, bütün sahələr üzrə fəal ziyalı xanımlarının və bəylərinin, cəmiyyətdə nüfuz sahibi olan şəxslərin iştirakı ilə gecikmədən Milli Yol Xəritəsinin hazırlanması və peşəkar siyasi fəaliyyətə başlanması zəruridir. Millətin verdiyi mesaj açıqdır: azadlıq əldə edilənə qədər mübarizə davam edəcəkdir. Bu mübarizənin uğuru üçün millətin siyasi təşkilatlanmasının gücləndirilməsi, siyasi taktika və strategiyaların müəyyənləşdirilməsi, şəhərlər arası əlaqələrin möhkəmləndirilməsi, xanımlar və gənclər arasında siyasi təşkilatlanmanın genişləndirilməsi, müvəqqəti hakimiyyət proqramını özündə əks etdirən Milli Şuranın yaradılması kimi addımlar atılmalıdır.

Güney Azərbaycan türklərinin milli azadlıq hərəkatı, uzun və çətin bir mübarizə yolu keçərək əhəmiyyətli siyasi uğurlar əldə etmişdir. Milli kimlik şüurunun qorunması, kütləvi etiraz aksiyaları və beynəlxalq alanda artan maraq bu uğurların bariz nümunələridir. Mordechai Kedarın məqaləsi, bu hərəkatın regional strateji əhəmiyyətini və İsrailin potensial rolunu gündəmə gətirərək mövzuya yeni bir perspektiv qazandırmışdır. Gələcəkdə, Güney Azərbaycan milli hərəkatının qarşılaşdığı çətinliklərin öhdəsindən gəlməsi, strateji məqsədlərini dəqiqləşdirərək daha effektiv siyasi taktikalar işləməsi, beynəlxalq dəstək axtarışlarını davam etdirməsi, xüsusilə də Türkiyə və Azərbaycan ilə sıx əməkdaşlıq imkanlarını araşdırması mübarizəsinin müvəffəqiyyəti baxımından həlledici olacaqdır. Bu prosesdə, regional və beynəlxalq aktyorların tutumu da mühüm rol oynayacaqdır. Güney Azərbaycandakı hadisələr, təkcə region üçün deyil, eyni zamanda beynəlxalq siyasət, insan hüquqları və xalqların öz müqəddəratını təyin etmə hüququ gündəmi üçün də yaxından izlənilməsi gərəkən mühüm bir məsələ olaraq qalmaqdadır.

-Ardı nöbəti sayda-