مقدمه

بنا به اذعان پیمایشهای آماری غیررسمی در ایران درحالی که بیش از نیمی از جمعیت کشور را اقوام و ملل غیرفارس تشکیل می دهد خودداری “مرکز آمار ایران” از ارائه ی آمار رسمی ترکیب قومی سبب ارائه ی تخمین های گوناگون گشته است. ترکیب زبانی جمعیت ایران بر اساس «کتاب واقعیت‌های جهان سیا» ۵۳٪ فارسی و گویش‌های آن، ۱۸٪ ترکی آذربایجانی و دیگر زبان‌های ترکی، ۱۰٪ کردی، ۷٪ گیلکی و مازندرانی، ۶٪ لری، ۲٪ بلوچی، ۲٪ عربی و ۲٪ زبان‌های دیگر بیان می گردد که با استناد بدان می توان ادعا نمود که تنها نیمی از کشور را افراد متکلم به زبان فارسی تشکیل می دهد[1] اما برخی از اظهار نظرهای رسمی نیز بر این امر صحه می گذارد که جمعیت قومیت فارس در ایران بسی کمتر از نیمی از جمعیت ایران می باشد علی اکبر صالحی وزیر امورخارجه ایران در دوره دکتر محمود احمدی نژاد در سفری که در تاریخ 28 دی ماه 1390 به ترکیه داشت در مصاحبه با اصحاب رسانه بیان داشته بود که 40 درصد جمعیت ایران را ترکها تشکیل می دهد [2] با در نظر گرفتن این رقم و افزودن درصد جمعیتی اقوام و ملل دیگر جمعیت فارس کشور بسیار کمتر از نیمی از جمعیت ایران خواهد بود.. وجود این تنوع قومی سبب بروز خواستهای گوناگون ملی-قومی در ایران گشته است که قوانین رسمی موجود در آن حق حیات و توسعه ی فرهنگی را تنها محدود به فرهنگ و زبان فارسی می داند. علیرغم این موضوع مطالعه ی منشا قومی و استانی مسئولین ارشد نهادهای مختلف جمهوری اسلامی ایران نشانگر آن است که قومیت مشخصه ای مهم در تعالی رتبه و مسئولیتهای رسمی در ایران محسوب گردیده و فراتر از آن برخی از استانهای کشور دارای ضریب حضور بالایی در پستهای بالادستی هستند. در سطور ذیل به بررسی ساختار سیاسی جمهوری اسلامی ایران و منشا استانی مسئولین ارشد ارکانهای سیاسی-نظامی ایران خواهیم پرداخت.

ساختار کلی سیاسی-نظامی جمهوری اسلامی ایران

جمهوری اسلامی نوعی از حاکمیت سیاسی به شمار می رود که برای نخستین بار در سال ۱۹۵۶ میلادی به پیشنهاد اقبال لاهوری و در جهت استقلال پاکستان از هند مطرح گشته و به عنوان نوع رسمی حکومت در پاکستان به کاربرده شد. اقبال که متاثر از مفهوم ابرمرد در اندیشه نیچه بود در نوشتارهای خویش با قالب بندی به شاکله ی مفهوم انسان کامل که برای نخستین بار توسط محی الدین عربی در اندیشه ی اسلامی مطرح شده بود و ترکیب فلسفه ابرمرد نیچه با انسان کامل محی الدین عربی بنیان فلسفی مفهوم جمهوری اسلامی را پدید آورد. کلیت مفهومی این نوع سیستم سیاسی برخاسته از اندیشه اقبال باور به خودمحوری، خود بودن و احیاء تمدن اسلامی، تشویق به بازگشت اسلام به صحنه سیاست و ضدیت با تمدن غرب و د دستاوردهای فرهنگی و علمی غرب می باشد. این نوع نگرش به تاریخ اسلام که بعدها توسط ابوالاعلی مودودی اندیشمند دیگر پاکستانی با گستردگی بیشتری تئوریزه گشته توسط آثار آیت الله خمینی با خوانشی تشیع محور توانست در سال 1357 هجری شمسی تبدیل به سیستم حکومتی در ایران گردد. هم اکنون به جز جمهوری اسلامی ایران کشورهای پاکستان، موریتانی، افغانستان و گامبیا دارای سیستم جمهوری اسلامی بوده و در پیشوند نام رسمی این کشورها این لفظ به کار برده می شود.

سازمان ریاست جمهوری اسلامی ایران در نوشتاری که با عنوان “آشنایی با ساختار نظام و دولتی جمهوری اسلامی ایران و سند چشم انداز” در سال 1390 هجری شمسی منتشر نموده است ارکان سیاسی جمهوری اسلامی ایران را در سرفصلهای مختلفی معرفی کرده است که با اتکا بدان می توان نهادهای بالادستی جمهوری اسلامی ایران را به شرح ذیل نشان داد:

ترکیب استانی و قومی فرماندهان ارشد نیروهای مسلح

نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران از سه نهاد جداگانه یعنی ارتش جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران تشکیل می‌شود. همگی این نیروها زیر نظر ستاد کل نیروهای مسلح قرار گرفته و رؤسای همهٔ آن‌ها توسط رهبر ایران انتخاب می‌شود. وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح کار برنامه‌ریزی و تهیه امکانات برای نیروهای نظامی را برعهده دارد و به طور مستقیم در عملیات‌های نظامی شرکت نمی‌کند ولی جزء نیروهای مسلح محسوب می‌شود.

با در نظر گرفتن نمودار فوق که به عنوان چارت رسمی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران بیان می گردد ترکیب استانی فرماندهان ارشد نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران را می توان بدین گونه بیان کرد:

با در نظر گرفتن قومیت این فرماندهان ترکیب قومی فرماندهان ارشد نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران نیز بدین گونه است:

چنانکه مشاهده می گردد 75 درصد فرماندهان ارشد نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران قومیت فارس تشکیل می دهد که استان اصفهان دارای بیشترین فرمانده ارشد می باشد.

ترکیب قومی و استانی مسئولین ارشد قوه مقننه:

قوه مقننه یکی از ارکان اصلی جمهوری اسلامی ایران می باشد که کار تهیه و تصویب قوانین عمومی کشور را بر عهده دارد. قوه مقننه مشتکل از دو نهاد اصلی مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان می باشد. در مجلس شورای اسلامی نمایندگانی که پس از تائید صلاحیت از سوی شورای نگهبان از طریق انتخابات انتخاب می شوند قوانین گوناگون را جهت اجرا در سطح کلان کشور تصویب می نمایند. نهاد بعدی شورای نگهبان می باشد که کار نظارت بر مصوبات مجلس شورای اسلامی و تشخیص انطباق آنها با قانون اساسی و شرع را بر عهده دارد. تشخیص عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با احکام اسلام با اکثریت فقهای شورای نگهبان و تشخیص عدم تعارض آنها با قانون اساسی بر عهده اکثریت همه اعضای شورای نگهبان است.

ترکیب قومی اعضای شورای نگهبان به عنوان نهادی تاثیر گذار در جمهوری اسلامی ایران بدین گونه است:

چنانکه مشاهده می گردد استان اصفهان با 4 عضو بیشترین سهم استانی از این نهاد را دارد و ترکیب قومی شورای نگهبان را نیز می توان بدین گونه نشان داد:

ترکیب استانی مسئولین ارشد مجلس شورای اسلامی جمهوری اسلامی ایران که مسئولیت قانونگذاری در ایران را بر عهده دارد به صورت ذیل است:

ترکیب قومی مسئولین ارشد مجلس شورای اسلامی نیز بدین شکل است:

ترکیب قومی و استانی مدیران ارشد قوه مجریه:

قوه مجریه یکی از قوای سه‌گانه در ایران است که وظیفه اداره کشور بر اساس قوانینی را که قوه مقننه مصوب کرده دارد و ریاست آن بر عهده رئیس جمهور است. بر اساس اصل یکصدوسیزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران [3] یکی از مهمترین وظایف رئیس جمهور اجرای قانون اساسی است که می تواند از طریق نظارت، کسب اطلاع، بازرسی و پیگیری، اقدامات لازم را به عمل آورد و در صورت توقف یا عدم اجرای اصلی از اصول قانون اساسی به نحود مقتضی اقدام نماید. در حالت کلی الیگارشی قوه مجریه به دو قسم هیئت وزیران و معاونتها و سازمانهای وابسته تقسیم می شود. ترکیب قومی و استانی مسئولین ارشد قوه مجریه بدین شکل است:

مقایسه آماری جدول آماری فوق نشان می دهد که استان تهران با 16 مسئول ارشد در قوه ی مجریه دارای بیشترین سهم از پراکندگی استانی در مسئولین ارشد قوه مجریه است. پراکندگی قومی مسئولین ارشد قوه مجریه نیز بدین شکل است:

ترکیب قومی و استانی مسئولین ارشد قوه قضائیه:

نظام قضائی جمهوری اسلامی ایران بر پایه شریعت مبتنی بر فقه امامیه بنیان نهاده شده است. بر پایه ی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران قوه قضائیه در کنار قوه مقننه و قوه مجریه زیر نظر ولایت مطلقه فقیه فعالیت می نماید. ریاست قوه قضائیه مسئول تشکیلاتهایی چون دیوان عالی کشور، دادستانی کل کشور، مرکز امور شوراهای حل اختلاف، دادسرا و دادگاه‌های عالی انتظامی قضات، دیوان عدالت اداری، سازمان قضایی نیروهای مسلح و دادگستری استان‌ها، سازمان پزشکی قانونی، سازمان بازرسی کل کشور و سازمان زندان‌ها و اقدامات تأميني تربيتي كشور می باشد.

ترکیب استانی مسئولین ارشد قوه قضائیه به قرار ذیل است:

با در نظر گرفتن جدول فوق ترکیب قومی این مسئولین در قوه قضائیه بدین گونه است:

ترکیب قومی و استانی اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظلم:

مجمع تشخیص مصلحت نظام از ارکان سیاسی مهم ایران محسوب می شود که کارکرد اصلی آن ایجاد تعادل کیان شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی می یاشد. در مواقعی که تاکید مجلس شورای اسلامی بر مصوبه خود و عدم تامین نظر شورای نگهبان به وجود آمد مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان نهاد فصل الخطاب میانجیگری می نماید. تعداد اعضای این مجمع ۴۴ نفر ثابت و ۱ نفر میهمان متناسب با موضوع جلسه است که اعضای ثابت هر ۵ سال یکبار و از طریق حکم رهبر ایران انتخاب می‌شوند. مهمترین وظایف این مجمع شخیص مصلحت میان نظرات مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، تهیه و پیشنهاد پیش‌نویس سیاست‌های کلی نظام (جمهوری اسلامی) در اجرای بند ۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی، ل معضلات نظام با ارجاع از سوی مقام رهبری و اعلام نظر در مورد استفساریه‌های مربوط به مجمع تشخیص مصلحت نظام می باشد. برخی از حقوقدانان معتقدند که نام مجلس خبرگان با وظیفه نمایندگان آن منطبق نیست چرا که وظیفه اصلی نمایندگان تعیین رهبری است و طبق اصل ۱۰۹ قانون اساسی رهبری باید دارای ۸ شرط از جمله فقاهت، سیاسی، مدیریت و … باشد تا نمایندگان این مجلس وی را برگزینند، درحالیکه برای این نمایندگان تنها بر روی یک مورد تخصص یعنی فقاهت تأکید می‌شود؛ لذا باید یا نام مجلس به مجلس خبرگان فقهی تغییر کند و یا اینکه آئین‌نامه خبرگان تغییر یافته و نمایندگانی از سایر تخصص‌ها و از جمله سایر ادیان و مذاهب و زنان در آن حضور پیدا کنند. [3]

ترکیب استانی اعضای این مجمع به شرح ذیل است:

با در نظر گرفتن جدول فوق ترکیب قومی اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام بدین گونه است:

ترکیب قومی و استانی هیئت رئیسه مجلس خبرگان رهبری:

مجلس خبرگان رهبری مجلسی متشکل از فقیه‌های واجد شرایط است که بر اساس اصل ۱۰۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مسئولیت تعیین ولی فقیه (رهبر جمهوری اسلامی) را دارد. مدت هر دورهٔ این مجلس که اعضای آن به وسیلهٔ انتخابات و توسط رأی مستقیم و مخفی مردم انتخاب می‌گردند، هشت سال می‌باشد. مجلس خبرگان رهبری نیز در اجرای مادهٔ ۱ و ۲ آیین‌نامهٔ داخلی این نهاد، تعداد خبرگان را ۸۸ نفر اعلام کرده‌است.

ترکیب استانی هیئت رئیسه کنونی (دوره پنجم) مجلس خبرگان رهبری به قرار ذیل است:

با در نظر گرفتن جدول فوق ترکیب قومی این مجلس بدین شکل است:

ترکیب قومی و استانی اعضای شورای عالی امنیت ملی ایران:

شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران از شوراهای مهم در ساختار نظامی-سیاسی جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود که تعییت سیاستهای دفاعی-امنیتی کشور در محدود سیاستهای کلی تعیین شده از سوی مقام رهبری، هماهنگ نمودن فعالیتهای سیاسی، اطلاعاتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در ارتباط با تدابیر کلی دفاعی-امنیتی و بهره گیری از امکانات مادی و معنوی کشور برای مقابله با تهدیدهای داخلی و خارجی وظایف آن را تشکیل می دهد.

ترکیب استانی اعضای کنونی شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران به قرار ذیل است:

ترکیب قومی این شورا را می توان بدین گونه نشان داد:

ترکیب قومی و استانی شورای عالی انقلاب فرهنگی:

شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان مرجع عالی سیاست گذاری، تعیین خط مشی، تصمیم گیری، هماهنگی و هدایت امور فرهنگی، آموزشی و پژوهشی کشور در چارچوب سیاستهای کلی جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود و تصمیمات و مصوبات آن لازم الاجرا و در حکم قانون می باشد.

ترکیب استانی اعضای این شورای تاثیرگذار در سیاستهای فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به قرار ذیل است:

ترکیب قومی شورای عالی انقلاب فرهنگی که مهمترین مرجع در تصمیم گیری و حتی قانونگذاری برای سیاستهای فرهنگی در ایران محسوب می شود بدین گونه است:

نتیجه گیری:

در نوشتار پیش رو پراکندگی آماری مسئولین ارشد جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار گرفت. استناد لفظ مسئول ارشد به کتاب منتشره توسط معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی ریاست جمهوری مرکز آموزش مدیریت دولتی با عنوان آشنایی با ساختار نظام و دولت جمهوری اسلامی ایران و سند چشم انداز بوده است. در این کتاب که ساختار سیاسی جمهوری اسلامی ایران معرفی گردیده است مسئولین ارشد نیز تعریف شده است. با استناد به ساختار ارائه شده در این کتاب جمعا 216 مسئول ارشد در جمهوری اسلامی ایران در عالی ترین سطوح قرار دارند که ترکیب قومی آنها بدین شرح است:

که می توان توسط نمودار ذیل بدین گونه خلاصه کرد:

چنانکه مشاهده می گردد 78% پستهای ارشد ایران در انحصار قوم فارس می باشد که ترکیب استانی این پستها نیز بدین گونه است:

….

پانوشت ها:

[1] ویژگی های جمعیتی ایران در کتاب واقعیتهای جهان سازمان سیا

[2] ویدئوی سخنان علی اکبر صالحی: 40 درصد جمعیت ایران را ترکان تشکیل می دهد

[3] اصل یکصدوسیزدهم قانون اساسی: پس از مقام رهبری، رئیس جمهوری عالی ترین مقام رسمی کشور است و مسئولیت اجرای قانون اساسی و ریاست قوه مجریه را جز در اموری که مستقیما به رهبری مربوط می شود بر عهده دارد.

[4] عباس آخوندی فرزند علی احمدآخوندی و داماد سیدهاشم رسولی‌محلاتی و باجناق علی اکبر ناطق نوری می باشد. آخوندی در سال ۱۳۳۶ در یک خانواده روحانی در نجف متولد شد. وی نوه دختری علامه عبدالحسین امینی از مراجع نجف و صاحب اثر معروف الغدیر می باشد. علامه عبدالحسین امینی اصالتا از شهر سراب استان آذربایجان شرقی بوده است.

[5] سید محمود هاشمی شاهرودی که در شهر نجف عراق متولد شده است سابقه ریاست مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق و عضویت در حزب الدعوه عراق را نیز دارد. پدرش سید علی حسینی شاهرودی، از استادان حوزه علمیه نجف و مادرش فرزند سید علی مددی موسوی قائنی از علمای دینی و از اهالی روستای سیدان استان خراسان جنوبی بود.

….

توضیحات اضافه شده:

پس از انتشار نوشتار فوق برخی از محققین از قومیتهای مختلف با ارسال پیامهایی به ذکر نکاتی در نوشتار پرداختند که جهت تکمیل رویکرد آماری به نوشتار اضافه می گردد:

آقای یوسف عزیزی بنی طرف روزنامه نگار، محقق و فعال عرب چنین بیان کردند که که در اینجا یادآورمی شوم؛ نخست این که آقای هاشمی شاهرودی عرب نیست بلکه همچون خامنه ای و لاریجانی و دیگر کسانی که در نجف بوده اند عربی را آموخته و البته با سازمان های مخالف صدام حسین نیز همکاری داشته است. او نه عرب عراقی و نه عرب اهوازی است بلکه همان طور که از نام اش پیداست شاهرودی است و اصالتا فارس زبان. لذا خواهش می کنم این مورد را تصحیح کنید. ضمنا گیک ها همچون لرها، فارس نیستند و بهتر است مسوولان گیلک را به حساب جامعه فارس نگذاریم بلکه به ملیت گلیک نسبت دهیم. فراموش نکنیم که نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی خواهان خودمختاری گیلان و تدریس زبان گیلکی در مدارس بوده است.

برخی از دوستان بلوچ با ارسال پیام بیان نمودند که آقای حسین علی شهریاری رئیس کمیسیون بهداشت مجلس شورای اسلامی اگرچه متولد زابل در استان سیستان و بلوچستان می باشند ولی بلوچ نبوده و منسوب به قوم فارس می باشند.

برخی از دوستان نیز خواستار اصلاح این نکته گردیدند که مادر آیت الله خامنه ای از قوم فارس بوده و اگرچه پدربزرگ ایشان از شهرستان خامنه در آذربایجان شرقی می باشند ولی آیت الله سید علی خامنه ای هیچگاه از خود به عنوان ترک یاد نکرده است و خویشتن را بارها از هویت فارسی دانسته است.

….

نویسنده: سلیم خورشیدی- کارشناس مرکز مطالعاتی تبریز