پس از سرنگونی محمدرضا شاه پهلوی و تغییر سیستم سیاسی در ایران، سپاه پاسداران از معدود نهادهایی بود که در چهل سال گذشته توانست اکثر منابع قدرت و ثروت در ایران را به کنترل خود در آورد.

در خصوص چگونگی آفرینش این نهاد و سیر تحول آن تاکنون ادعاهای گوناگونی مطرح شده است. اکثر این ادعاها در حالی که بی اعتمادی سیستم نوین به ارتش دوران شاه را علت اصلی تشکیل این نیروی شبه نظامی قلمداد می کنند در خصوص سیری که این نیروی مسلح در چهل سال گذشته طی کرده است دارای اختلاف نظرهای جدی می باشند.

برخی از افرادی که در تشکیل این نیرو مشارکت داشتند بر این باور هستند که سپاه پاسداران با آرمانهای روزهای نخستین خود فاصله گرفته و تبدیل به ابزار سرکوب مردمی در راستای فساد سیاسی و اقتصادی حاکم در ایران تبدیل شده است. برخی از کارشناسان نیز ماهیت سپاه پاسداران را فراتر از ابزاری برای سرکوب قلمداد می نمایند و بر این باورند که فرماندهان تاثیرگذار این نیرو با سیاست های تنش آمیز و بحران محور در سطح جهانی تنها در راستای منافع شخصی و بعضا گروهی خویش فعالیت می نمایند.

گروههای مخالف سپاه پاسداران با ارائه ی مثالهای موردی در خصوص حمایت این نیرو از دولت ارمنستان در کشتار شیعیان ترک قاراباغ، کشتارهایی که توسط سپاه در سوریه و عراق صورت گرفته و در بسیاری از موارد با حمایت گروههای غیرمسلمان همچون نیروهای وابسته به پ.ک.ک انجام می پذیرد و مخالفت شدید مراجع شیعه غیرایرانی با سیاستهای برون مرزی سپاه را استفاده ابزاری این نیرو از  احساسات مذهبی ایرانیان در خصوص اماکن مذهبی در جهت صدور تشیع سیاسی به کشورهای اسلامی و تبدیل شدن به نیروی زمینی دولتهایی چون روسیه قلمداد می نمایند و بر این باورند که  سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران نه تنها از شعارهای خود همچون امت اسلامی و برادری دینی فاصله گرفته است بلکه به نیروی تبدیل شده اند که در راستای منافع کشورهای بیگانه گام برمی دارد.

مطالعه ی نقش آفرینی این نیرو در چهل سال گذشته در ایران نشان می دهد که فرماندهان جوانی که تحت تاثیر اسلام سیاسی با محوریت تشیع سیاسی اقدام به تشکیل این گروه شبه نظامی نمودند پس از پایان جنگ ایران و عراق خویشتن تبدیل به دولت در سایه ایران گشتند و اگر زمانی شعار حمایت از مظلومین جهان را می دانند با سیاستهای منافع محور خود از بسیاری از ظالمان جهان پیشی گرفتند و قشر جوان ایران که گاها برای احقاق خود راهی جز تجمع خیابانی نمی یافت علاوه بر سرکوب خیابانی در بازداشتگاههای این نهاد با شکنجه های گوناگون و در برخی از موارد نیز تجاوزهای جنسی که با تائید مذهبی مرجعیتهای دینی صورت می گرفت مواجه شد.

در این میان آنچه که تاکنون مورد کنکاش کافی قرار نگرفته است نگاه این نهاد به مسئله ی حقوق اقوام و ملیتهای غیرفارس در ایران می باشد. منسوبین سیاسی سپاه پاسداران در گفتمانهای خویش و در جلب افکار عمومی ایران همواره بر تبعیض اقتصادی موجود در ایران تاکید نموده اند. چربش تفکرات فارس محور و برتری جوئی فارسی در سخنان و رفتار سیاسی نیروهای اصلاح طلب بر شعارهایی که مبتنی بر دموکراسی خواهی و حق آزادی سر می دهند سبب گشته است که استفاده ابزاری نیروهای اصولگرا به خصوص اصولگرایانی که با تائید فرماندهان سپاه پا در وادی سیاست نهاده اند با آگاهی از فاصله ی سیاسی که میان نیروهای اصلاح طلب و فعالین حقوق بشر اقوام و ملل غیرفارس می باشد در مناطق غیرفارس تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد.

در سطور ذیل به بررسی این ادعای نیروهای نزدیک به سپاه که بر اختلاف طبقاتی در ایران، مخالفتشان با مرکزگرایی اقتصادی و حمایتشان از آنچه که فقیران جامعه بیان می دارند با آنچه که در عمل و در وادی سرمایه گذاریهای اقتصادی در نقاط مختلف انجام داده اند از منظر پراکندگی جغرافیایی و استانی خواهیم پرداخت.

…

پراکندگی جغرافیایی سرمایه گذاریهای  سپاه در صنایع نظامی

سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران بنا به ماهیت نظامی خویش و تلاش برای تثبیت قدرت در شاکله ی نظامی ایران بخش اعظم سرمایه گذاری های خود را در صنایع نظامی و صنایعی که کارکرد نظامی دارند فعلیت داده است. ریشه ی فعالیت گسترده سپاه در عرصه اقتصادی به اجازه ی آیت الله خامنه ای به ظهور اقتصادی شبه دولتی در ایران بازمی گردد.

بسیاری از مراکز تاثیرگذار در اقتصاد ایران پس از انقلاب ملی گشته و اداره ی آنها در اختیار دولت قرار گرفت. اما عدم کارایی اقتصاد دولتی و پیشنهادهای اقتصاددانان ایرانی مبنی بر لزوم کوچک شدن دولت سبب گشت که اصل ۴۴ قانون اساسی ایران مورد توجه ارکان تاثیرگذار جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد. با روی کار آمدن محمد خاتمی در ایران عزت الله سحابی در نامه ای به ایشان از رئیس جمهور وقت خواستند که در کنار ترویج اهمیت جامعه مدنی اقدامات عملی در حوزه ی خصوصی سازی اقتصاد انجام دهد. اما آقای محمد خاتمی که با شعار ایران برای همه ی ایرانیان به صحنه آمده بود عقبگردهای مختلفی را در مقابل فرماندهان سپاه انجام داد و تنها به شعاردهی در چارچوب رویکردهای  پان فارسیسم با نام تمدن ایرانی بسنده کرد. در زمان دولت ایشان بود که بسیاری از مراکز سودآور ایران به مناقصه عمومی با نام خصوصی سازی گذارده شد و اکثر این شرکتها و مراکز توسط سپاه پاسداران خریداری گشت و اقتصاد ایران به جای خصوصی شدن تبدیل به اقتصادی شبه دولتی گشت. با روی کار آمدن احمدی نژاد به عنوان فردی که تمثالگر تفکر لزوم بحران آفرینی برای ظهور هرچه سریعتر مهدی بود اقتصاد ایران متحمل تحریمهای گسترده گشت و وجود این تحریمها باعث شد سپاه به نقش آفرینی غیرقانونی در حوزه اقتصاد با مشروعیت بستر بحران بپردازد. اما آنچه که در این میان و در وادی عمل صورت گرفت سرمایه گذاریهای گسترده در مناطق فارس نشین بود.

وزیر دفاع دکتر محمود احمدی نژاد و از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران در خصوص اهمیت اشتغالزایی صنایع نظامی در زمان افتتاح یکی از این مراکز وابسته به نیروهای نظامی در استان فارس بنا به خبر منتشره از سوی خبرگزاری مهر چنین ادعا نموده بود:

“با ابتکار، خلاقیت و نو آوری متخصصان اقتدار آفرین صنایع دفاعی وزارت دفاع نسل جدید سلاح ها و تجهیزات الکترونیکی پیشرفتهیکی پس از دیگری به منصه ظهور خواهد رسید.وزیر دفاع گفت: خطوط تولیدی که امروزه در حوزه الکترونیک به بهره برداری رسید علاوه بر ارتقا توان دفاعی کشور ، نقش مهمی در اشتغالزایی ، تولید ثروت و شکوفا سازی ظرفیت ها و استعدادهای استان فارس ایفا می کند.” [1]

مکان سرمایه گذاریهای سپاه در صنایع نظامی که با مشارکت وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته است به قرار ذیل است:

تعداد کارخانجات صنایع نظامی به ترتیب استانی:

…..

پراکندگی جغرافیایی سرمایه گذاریهای سپاه در صنایع مادر:

تحلیلگران اقتصادی و اقتصاددانان در تعریف صنایع مادر که گاها با عنوان صنایع جامع از آن یاد می کنند بر این باور هستند که مهمترین عنصر در توسعه ییک کشور، یک منطقه و یایک اقلیم توسعه ی صنایع مادر یا همان صنایع جامع می باشد. صنایع جامع صنایعی هستند که با تعداد وسیعی از فناوری‌ها سر و کار دارند، حجم و قطعات مورد استفاده در آنها بسیار است و با صنایع دیگر ارتباطات زیادی دارند. به عبارت دیگر این صنایع لکوموتیو حرکت بسیاری از صنایع محسوب می‌شوند و از بازار بزرگ و مطمئنی برخوردارند. تعداد این گونه صنایع زیاد نیست به عنوان مثال صنعت خودرو، فولاد و… از جمله این صنایع به شمار می‌روند. بر این اساس در حال حاضر صنایع جامع (مادر) در جهان به شدت مورد توجه قرار گرفته‌اند.[۲]

گروه اقتصادی خبرگزاری فارس از رسانه های وابسته به سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران اهمیت سودآوری صنعت فولاسازی را که از رکنهای اصلی صنایع مادر می باشد در اقتصادهای مختلف چنین بیان می کند:

“اهمیت نقش صنعت فولاد در اقتصاد یک کشور را چنین بیان می کند: “صنعت فولاد یکی از مهمترین و تاثیر گذارترین صنایع در رشد و توسعه صنعتی هر کشوری محسوب می‌شود. با توجه به اینکه این صنعت بعنوان یکی از صنایع بنیادی هر کشوری بوده و در واقع یکی از معیارهای صنعتی شدن هر کشور وابسته به پیشرفت و توسعه صنعت مذکور می باشد؛ بهبود و توسعه آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. صنایع پایه از قبیل حمل و نقل، ساختمان، ساخت ماشین آلات، معدن و دیگر صنایع مرتبط با تولید و انتقال انرژی به فولاد وابسته می باشند. بر این اساس، تقاضای جهانی فولاد بالا بوده و در آینده هم، اگر افزایش نیابد ثابت می ماند. مطالعات و تجربیات بین المللی نشان می دهند که در طول تاریخ مالی، بهترین پرتفولیو با بهترین ترکیب ریسک و بازده، ترکیبی از سرمایه گذاری های مستقیم در فلزات، سهام و انرژی بوده است.”[3]

مطالعه ی پراکندگی جغرافیای سرمایه گذاریهای سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران در صنعت فولاد نشانگر آن است که سپاه در مناطقی اقدام به احداث کارخانجات فولاد نموده است که جمعیت غالب آن را قومیت فارس تشکیل می دهد. کارخانجات وابسته به سپاه پاسداران در صنعت فولاد بدین گونه است:

تعداد کارخانجات سپاه در صنعت فولاد به ترتیب استانی بدین گونه است:

یکی دیگر از سرمایه گذاریهای اشتغالزا در جمهوری اسلامی ایران سرمایه گذاری در صنعت نفت می باشد. نفت بنیان اصلی اقتصاد ایران را تشکیل می دهد و عمده درآمد دولت در ایران از درآمدهای نفتی است. صنعت پتروشیمی صنعتی است که به پالایش و تهیه ی فراورده های نفتی می پردازد. اکثر این کارخانجات به دلیل لزوم نزدیکی به چاههای نفت در مناطق جنوبی ایران مشغول فعالیت می باشند. کارخانجات وابسته به سپاه پاسداران ایران در این صنعت بدین شرح است:

ترتیب تعداد استانی این کارخانجات:

صنعت سیمان از دیگر صنایعی است که به عنوان صنایع مادر محسوب می شود. کارخانجات سیمان سازی و میزان تولید سیمان در یک کشور به دلیل نقشی که در ساخت وساز و هزینه های تمام شده برای امور عمرانی دارد نقشی کلیدی است. سیمان که مهمترین محصول مورد استفاده در امور عمرانی است به عنوان کالایی استراتژیک قلمداد می گردد. کارخانجات سیمان وابسته به سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران بدین شرح است:

ترتیب تعداد استانی این کارخانجات بدین گونه است:

ایران علاوه بر دارا بودن نفت خام دارای انواع معادن زیرزمینی دیگر مانند معادن سنگ و فلز غنی می باشد. صنعت معدن در ایران در قیاس با دیگر کشورهای دارای معادن غنی توسعه ی چندانی نیافته است. برخی از کارشناسان علت این عدم توسعه را در وابستگی اقتصاد ایران به درآمد نفتی می دانند. علیرغم این موضوع، در برخی از نقاط ایران، اقدام به استخراج معادن زیزمینی گردیده است. معادنی که استخراج، مالکیت و کارخانه آن متعلق به سپاه پاسداران ایران می باشد به قرار ذیل است:

چنان که از جداول فوق برمی آید سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران در توزیع صنایع مادر متعلق به خود که نقش مهمی در باروری اقتصادی ساکنین منطقه حداقل از لحاظ کاریابی و اشتغال دارد جانب انصاف را نگرفته و بیشتر سرمایه گذاری هایی خویش را در مناطق فارس نشین انجام داده است. سپاه پاسداران ایران بسان سیستم حاکم در ایرانعلاقه ی وافری به رفاه انسان فارس در مراکز مرکزی دارد و بدین جهت بیشتر این سرمایه گذاریها در این مناطق صورت گرفته است. وجود این کارخانه های در مرکز ایران علاوه بر اشتغال زایی و رونق اقتصادی مناطق فارس نشین سبب مهاجر سایر اقوام و اسکان در این مناطق گردیده که این امر در دراز مدت سبب استحاله ی فرهنگی آنان می گردد.

صنعت خودروسازیدر زمره ی صنایع اشتغالزا محسوب می شود که به خصوص برای کارگران و متخصصین صنعتیامکان کار فراهم می نماید. کارخانجات خودروسازی متعلق به سپاه با تمرکز بر استان فعالیت آنها بدین گونه است:

بدون در نظر گرفتن بزرگی یا کوچک بودن و تعداد پرسنل شاغل در این کارخانجات ترتیب تعداد استانی کارخانجات خودروسازی سپاه بدین گونه است:

….

نتیجه گیری:

پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ هجری شمسی گروه کوچکی از هواداران آیت الله خمینی اقدام به تشکیل گروهی نظامی با عنوان “سپاه پاسداران انقلاب اسلامی” نمودند. اگرچه انگیزهی نخستین تشکیل این گروه از بی اعتمادی به ارتش بازمانده از رژیم پیشین نشات می گرفت ولی در طول سی سال گذشته و سپران فراز و نشیب های بسیار این گروه توانست به مهمترین عنصر تاثیرگذار در سیاست داخلی و خارجی ایران تبدیل گردد. سپاه پاسداران در طول سالهای گذشته رشد و توسعه ی خود را تنها محدود به زمینه های نظامی ننموده و در زمینه هایاقتصادی نیز به غول اقتصادی ایران تبدیل شده است. . بررسی موقعیت جغرافیایی کارخانجات فعال در حوزه های اقتصادی که سهم عمده ای در اقتصاد اشتغالزا و رفاه آور دارد نشان می دهد که این سرمایه گذاری در مراکز مرکزی ایران و مناطقی که انسان فارس در آنجا سکونت دارد انجام گرفته است که سبب افزایش اشتغال و رفاه اقتصادی مناطق فارس نشین گشته است.بررسی تعداد کل کارخانجات وابسته به سپاه در حوزه های نظامی، پتروشیمی، خودروسازی و فولاد وصنعت معدن (با تکیه بر مکان فن آوری) نشان می دهد که استانهای تهران، اصفهان، بوشهر، فارس و یزد با بیشترین تعداد کارخانجات فاصله ی معناداری با دیگر استانها دارند.

…

پانوشتها:

[۱] خبرگزاری مهر، پنجشنبه ۳۰ فروردین ۱۳۸۶، شناسه خبر: ۴۷۲۸۲۳

[۲] روزنامه ی دنیای اقتصاد، شماره ۲۵۸۷، تاریخ۷/۱۲/۱۳۹۰، نوشتار تمرکز بر صنایع مادر یا صنایع کوچک و متوسط؟

[۳] تحلیل صنعت فولاد ایران و جهان، خبرگزاری فارس، ۲۹/۰۱/۱۳۹۱

…

توضیح: در تحلیل آماری فوق تنها بخشی از سرمایه گذاریهایی مورد بررسی واقع شد که نقش مستقیم در حیات اقتصادی شهروندان دارد و به  صورت رسمی در خبرگزاریهای مختلف اعلان گشته است و دارای درصد اشتغالزایی بالایی هستند. به دلیل ماهیت امنیتی آماری که سپاه پاسداران اجازه انتشار آنها را نمی دهد بخش اعظم سرمایه گذاریهای این نهاد به خصوص در زمینه توریسم، صنایع غذایی، کشاورزی، عمرانی و به خصوص پروژه های اقتصادی قرارگاه خاتم الانبیا پنهان نگاه داشته می شود. نگارنده بر این باور است که بررسی آمار سرمایه گذاریهای سپاه که هم اکنون منتشر نگشته و یا بررسی های لازم توسط اصحاب قلم و اندیشه بر روی آنها صورت نگرفته است نیز منتج به نتایج مشابهی خواهد شد.

نویسنده: سلیم خورشیدی- کارشناس مرکز مطالعاتی تبریز