داهی اوزئییر حاجی بیوون ۱۰۰ایل اؤنجه طلبه اولارکن «آرشین مال آلان» حاققیندا دئدییی بو سؤزلر بو گون تام شکیلده اؤزونو دوغرودور.
«گؤزل موسیقی، غیر عادی گئییم لر، چوخ ماراقلی احوالات .بیز اؤزوموز اوچون آذربایجان، اونون تاریخی حاققیندا چوخ شئی کشف ائتدیک، اؤیرندیک.» بو فیکیرلر داهی اوزئییر حاجی بیووون لسانجلس صحنه سینده اوینانیلان «آرشین مال آلان» اوپئرئتتاسینین پرئمیئراسیندا)۱( ایشتیراک ائدن تاماشاچی لارین دیلیندن سسلهنیب. آرتیق ۱۰۰ایل دیر کی ،بوتون دونیانی دولاشان مشهور اوپئرئتتا بو دفعه لسانجلسی فتح ائدیب.
بوتون روسییادا ایلک اوپئرئتتا قید ائده ک کی، اوزئییر حاجی بیوو ۱۹۱۳_جو ایلده یازدیغی «آرشین مال آلان» سنت پئترزبوگ کونسئرواتورییاسیندا اوخویارکن قلمه آلیب.
سوژئتی قاراباغین شوشا شهرینین حیاتیندا آلینان اوپئرئتتانی تاماملادیقدان سونرا، داهی بستهکار اونو ایلک دفعه سنت پئترزبوگ کونسئرواتورییاسینین دیرئکتورو گؤرکملی روس بسته کاری «گلازونوو»ا گؤستریب .گلازونوو اثری چوخ بینیب و اونون بوتون روسیییاداکی ایلک اوپئرئتتاسی آدلاندیریب. آرشین مال آلانا وئریلن بوجور یوکسک قیمت دن سونرا اوزئییر بی اثرین لیبرئتتوسونون و پارتیتوراسینی باکییا دوست لارینا گؤندریر.
آرشین مال آلان اوپئرئتتاسینی باکییا گؤندرمزدن اوّل اوزئییر بی آکتور حسین قولو سارابسکیییه ۳۰ اییول)جولای( ،۱۹۱۳-جو ایل تاریخینده سنت پئترزبورگدان مکتوب گؤندره رک:
«قارداشیم حسین قولو. من داها بو حالدا بیر طرفدن درس اوخوماق و بیر طرفدن آرشین مالآلانی یازماقدایام. آمما چوخ قریبه اوپئرئتتا اولاجاقدیر. انشالله گؤندره رم کی، اوّلجه اونو قویاسینیز.
منیم ده بو قدر اللشمه ییم اودور کی، گلهجکده تئاتر ایشین بیر حالا سالاق کی نه اینکی تکجه بیر باکی و یا قفقاز، بلکه هر بیر یئرده و هر بیر شهرده تئاتر وئرمه یه ایمکانیمیز اولسون .آنجاق بیر قدر واخت گؤزله مک و زحمت چکمک دیر. من باکیدا اولارکن اؤز اثرلریمین قدرینی بیلمهییردیم. آمما بورادا بیلیرم کی، منیم اثریم گله جکده بؤیوک بیر ایش گؤره جکدیر!» دئیه یازیب.
آرشین مال آلانین ایلک تاماشاسی جمیعتده بؤیوک ماراق یارالدیر. بیر ایلین ایچریسینده آرشین مال آلان یالنیز باکی تئاتر صحنه لرینده ۱۵۰ دفعهدن چوخ اوینانیلیر، تئزلیکله بیر سیرا دیل لره ترجمه ائدیلیر، اؤزونه سون درجه گوجلو و چوخلو طرفدارلار، او جومله دن علیه دارلار قازانیر مثلا ۳ نوامبر ۱۹۱۳_جو ایل تاریخینده نشر اولونان «صدای حق » قازئتهسینده یازیلیب: «موسلمان بستهکاری اوزئییر بی حاجی بیوون تازا اوپئرئتتاسی «آرشین مال آلان» جماعاتا چوخ خوش گلیب، تکرار اوینانماسینی خواهیش ائتدیک لرینه گؤره جمعه گونو نوامبرین ۸-ده ایکینجی دفعه اویناناجاقدیر. سولطان بی رولونا دا جماعاتین حسن توجهونو قازانمیش علیاکبر حسینزاده چیخیش ائده جکدیر».
لاکین اوپئرئتتایا منفی رأی وئرن لر ده آز دئییلدی .۲۷ اکتبر ۱۹۱۳-جو ایل تاریخلی «ایقبال» قزئته سینده حاجی ایبراهیم قاسیموو آدلی تئاتر تنقیدچی سی یازیردی«آرشین مال آلان »اوپئرئتتاسی بیر درجه «فارس»)لاغ و مسخره( تاماشالارینا اوخشاییر دئسک ظن ائدیریک کی، خطا ائتمهمیش اولاریق .بئله تاماشالاری موسلمان لارا گؤسترمک خطادان خالی دئییلدیر. بئله تاماشالار میللتین اخلاقینی پوزارو اونو ایندیکی حالیندان بتر بیر حالا سالار.
۱۹۱۷-جی ایلده باکیدا اوپئرئتتا یئنی دن تاماشایا قویولور و اونون ایفاچی لاری یالنیز کیشی لردن عیبارت ایدی.
«آرشین مال آلان» تاماشاسی آرتیق۱۰۰ایلدیر کی، صحنه دن دوشمه ییر. تاماشا دونیانین موختلیف صحنه لرینده اوینانیلیب.
۲۰۱۳-جو ایلده یونئسکونون باش کنفرانسی نین ۳۶-جی جلسه سینده آرشین مال آلان اوپئرئتتاسینین۱۰۰ ایللیک ایل دؤنومونو دونیا سوییه سینده قید ائدیلمهسی حاققیندا قرار قبول ائدیلیب.
هم قالماقاللی، هم ده شؤهرتلی آرشین مال آلان اوپئرئتتاسی اساسیندا عینی آدلی موسیقیلی فیلم ایسه داها بؤیوک اوغور قازانیب، آرشین مال آلان فیلمی ایلک دفعه ۱۹۱۶-جی ایلده ائکرانلارا چیخیب .
آرشین مالآلانین ایکینجی وئرسییاسی ۱۹۴۵-جی ایلده چکیلیب ائکران اثرینین چکیلیشی ۱۹۴۰_جی ایلده پلانا سالنیسا دا ،۱۹۴۴-جو ایلده چکیلمهیه باشلاییب. بو فیلمین باشی هم قالماقاللی اولوب هم ده شؤهرتلی. بیر طرفدن فیلمین چکیلمهسینه دونیا ساواشی نین باشلاماسی مانع اولوب باشقا طرفدن فیلمسئناریوسونا باخان کمیته معین دییشیکلیک ائتمک ایستهییب.
فیلمی دینله باغلاماق ایسته سه لر ده اوزئییر حاجی بیاوو ایمکانی وئرمه ییب. داها سونرا موسکو مانع اولوب اوّلجه موسکو فیلم چکمهسینه راضیلیق وئرسه ده، سونرادان فیلمین سووئت حکومتینه هئچ بیر خئیر گتیرمهدیینی معین ائدیبلر.
او معنادا کی فیلم سووئت حکومتینی دئییل ،اینقیلابدان اوّلکی آذربایجانی تبلیغ ائدیردی. موسکودان آذربایجانا مکتوب عنوانلاییبلار کی، فیلمی مذاکره ائتسینلر .بلکه هئچ اونو چکمک مصلحت دئییل؟ آمما آذربایجان حکومتی فیلم چکمهلی دیر دئیه اؤز قرارینی دییشمه ییر .
اونلار اومود ائدیردیلر کی همین مکتوب میرجعفر باغیرووا چاتسا، او، موسکودان قورخاجاق و دئیه جک کی، داها فیلمی چکمه یین، آمما عکسینه اولور… فیلمین چکمهسی استالینین گؤستریشی ایله حیاتا کئچدیریلنده میرجعفر باغیرووا چکیلیش لره خصوصی نیظارت ائدیب، فیلم عینی زاماندا ایکی دیلده، هم روس و هم آذربایجان دیلینده چکیلیب.
۱۹۴۵-جی ایلین اییول)جولا( آییندا فیلمی موسکویا تحویل وئرنده بؤیوک قالماقالا سبب اولور. کمیته نین عضولری فیلمی تنقید ائدیرلر. بئله قرارا گلیرلر کی، فیلم ائکران لارا چیخماسین .دئییرلر کی، محاریبه دیر. اینسان لار آجلیق ایچینده، آمما بو فیلمه فیلان قدر پول آیریلیب. آنجاق او زامان هانسی فیلم چکیلیردیسه، اونون فهرستی توتولوب استالینه وئریلیردی .محاریبه اولماسینا باخمایاراق استالین فیلم لرین هامیسینا باخیردی. او فهرستده آرشین مال آلانی گؤرنده اونا دا باخماق ایسته دیینی بیلدیریب. استالین حتی فیلمه باخاندان سونرا رشید بهبوداوولا بیرلیکده آریالاری اوخویوب، او،تیفلیس ده تاماشانی بیر نئچه دفعه گؤرموشدو. استالین بیندییی اوچون فیلم ایکی سینماتئاتردا نماییش ائتدیریلیر. اینسان لار سحره قدر نؤوبهده دورورلار کی فیلمه بلیط آلسینلار.
فیلمین اوغورونو گؤروب داها سونرا فیلمین کوتله وی نماییش لرینی کئچیریرلر. یئنه ده بؤیوک ماراغی گؤروب فیلمی مین تیراژلارلا سووئت ایتیفاقینا بوراخیرلار.
سونرا فیلم خاریجه چیخیر. فیلم او قدر ارز قازانیر کی، حتی اونون سایینی ایتیریرلر. ایندیه قدر ده اونون دقیق سایینی بیلن یوخدور.تکجه ۱۹۴۵-جی ایلده بو فیلمه ۲۷ ۱۶ میلیون تاماشاچی باخیب. آرشین مال آلان تکجه آذربایجان دئییل، هم ده سینماسینا دونیا شؤهرتی قازاندیریر.
روسییا سینماسینین۱۰۰ ایللییی موناسیبتیله آپاریلان سوسیولوژی تحقیقاتلار نتیجه سینه ،سووئت سینماسی نین اینکیشافینا اهمیتلی تاثیر گؤسترمیش سووئت فیلم لرینین و سووئت ائکرانیندا اوزون ایللر نماییش ائتدیریلمیش خاریجی اؤلکه فیلملرینین آراسیندا ۱۰۰ سئویملی فیلم سئچیلیب .
همین فیلم لر اوچ بؤلومه، قیزیل، گوموش و بورونج، آیریلیب .
۱۹۴۵-جی ایلده چکیلن آرشین مال آلان، مشهور سینما متخصصلرینین بیرلیک رأی لری ایله قیزیل بؤلومونه داخیل ائدیلیب.
آیدین کاظیم زاده نین سؤزلرینه گؤره ۱۳۶ اؤلکه ده نماییش ائتدیریلن فیلم ۸۶ دیلده ترجمه ائدیلیب: «حتی، بو اؤلکه لرین چوخو فیلمی آلیب. چین ده ایسه فیلم چینلی رئژیسسور طرفیندن یئنیدن چکیلهرک نماییش ائتدیریلیب.
