باخین مین ایللیک لرین تاریخینۀ گوُروُن کی تاریخین هئچ بیر دوُنمیندۀ هئر هانسی بیرمکاندا أراضی دۀ مرکزلئشمیش ارمنیستان آدلی بیردوُوُلت اوُلمامیشدیر، أن أسکی چاغلاردان ارمئنیلر همیشۀ فرقلی فرقلی ایمپریالارین داخیلیندۀ آزینلیقدا اوُلان طایفالارکیمی همان ایمپریالارا تابع اوُلماقلا کوُلۀ لرکیمی یاشامیشلار، زامانین گئدیشاتی ؤ باش وئرۀ ن بعضی سیاست لرین ؤ حاکیمییت لرین دئیشمۀ لری نتیجۀ سیندۀ ؤ یئنی ائرمنی نئسیللری موُقعییت دن ایستیفادۀ ائدیب سربست ایشلرۀ اوُجوُملۀ دن أل ایشلری صنعتکارلیق ، شاراب آلیش وئریشی ؤ یا کیچیک تیجارت ایشلری ایلۀ مشغوُل اوُلموُشلار.

بوُگوُن فارس دیلیندۀ یازیلمیش سوُسیال شبکۀ لردۀ ائرمنی لرین یوُز ایللر بوُیوُنجا داواملی جینایت لری ؤ تخریبات لارینا دائییرهئچ بیر دوُزگوُن یازی ، مقالۀ تاپماق اوُلماز، هئرنۀ وارسا یالان ، جئفنگییات ساختالاشدیریلمیش ؤ حقیقت دن اوُزاق اوُلان اوُیدوُرمالاردان باشقا بیر شئی دئییر کی ألبتۀ بوُ ساختاکارلیلاردا ائرمنی دیاسپوُروُن جیددی نقشی وار.

ائرمنی لرآزینلیقدا ؤ پراکندۀ بیرخالق اوُلدوُقلارینا گوُرۀ دائمن کوُچ اتمئک دۀ اوُلموُشلار،عمدۀ لیکدۀ یاشادیقلاری اوُلکۀ لر عثمانلی ایمپریاسی ؤاوُنا تابع اوُلان عرب بوُلگۀ لری عراق ، سوُرییۀ ، میصیر، فلسطین ؤ ممالیک محروُسۀ ایران ، هیندوُستان ؤ سایرۀ بوُلگۀ لر اوُلموُشدوُر ؤ همان اوُلکۀ لردۀ حاکیم دوُولتۀ تابع اوُلماقلا آلیش وئریش ، أل صنعت ایشلری ، زرگرلیک ؤ قیزیل ، گوُموُش ، تاریخی أثرلرین تیجارتی ایلۀ مشغوُل اوُلموُشلار.

سوُنرالاربیرتعداد ارمئنی لردن آوروُپا اوُلکۀ لرینۀ آمئریکایا سفرائدیب مسکون لاشیب ؤ خیریستیان اوُلدوُقلارینا گوُرۀ کلیسۀ لرین یاردیملاریندان ایستیفادۀ ائدیب سادۀ ایشلردۀ ؤ یا تیجارت ایشی ایلۀ مشغوُل اوُلموُشلار، خصوصی ایلۀ فرانسا دوُولتی نین یاردیملاریندان ایستیفادۀ ائدیب یاشامیشلار.

آمما سوُنرالار روُس آذربایجان محاربۀ سی باش وئریر ؤ محاربۀ نین نتیجۀ سی اوُلاراق اینگیلیس لرین ؤ فارس ماسوُنلاری نین حاضیرلادیقلارین پلان خصوصی ایلۀ فارس باش فراماسوُن " میرزۀ ابوُلحسن خان شیرای" نین تلاشلاری اوُزریندن گولستان ، توُرکمن چای معاهیدۀ لری ایلۀ محاربۀ سوُنا چاتیرؤ بوُتوُو آذربایجان آراز چائی بوُیوُنجا قوُزئییۀ گوُنئییۀ بوُلوُنوُر، معاهیدۀ لردن سوُنرا تزار ایمپریاسی نین پلانلاری اوُزریندن أوولدۀ ممالیک محروسۀ ایراندا اوُلان ارمئی لر ؤ آردینجا عثمانلیدا ، هیندوُستاندا اوُلان ارمئنیلرقافقازا کوُچوُروُلوُب آذربایجانین ایرۀ وان بوُلگۀ سیندۀ مسکوُن لاشدیریرلار.

أئرمنی لراوُزوُن ایللر مختلیف ثروُت قوُدرت صاحیب لری نین کوُلۀ سی اوُلدوُقلارینا گوُرۀ هئچ زامان توُرپاقلاری ؤ یا أساسلی مدنییت ، فولکوُلوُر، أدبیات لاری اوُلمامیشدیر ؤ همیشۀ باشقا میللت لرین خالقلارین تاریخی قهرمانلیق داستانلارین ائرمنی دیلینۀ ترجوُمۀ ائدرئک همان داستانلاری ائرمنی داستانلاری اوُلاراق منیسۀ یب ؤ حتی بیر آدیم ایرۀ لی گئدرئک آذربایجان مطبخ یئمئک لریندۀ ائرمنی یئمئکلری کیمی تانیددیرماقا چالیشمیشلار، لاکین چوُخ زامان کئچمۀ دن ساختاکارلیقلاری نین اوُستوُ آچیلدیقدا مجبور اوُلوُب گئری چئکیلمیشلر.

تزارروُسیۀ سی هئلۀ گوُلوستان ؤ توُرکمان چای معاهیدۀ لریندن قاباق عثمانلی دا یاشییان ائرمنی لری زامان زامان توُرکلرۀ قارشی تحریک ائدیردیلر لاکین ( 1813 ـ 1828) معاهیدۀ لریندن سوُنرا روُس تزارایمپریاسی مقصدلی اوُلاراق آئرمنیلری تدریجن ممالیک محروُسۀ دن ، عثمانلی دان ، هیندوُستاندان قافقازا کوچوُروُب خیریستیان اوُلدوُقلارینا گوُرۀ اوُنلاری سیلاح ؤ مالی باخیمدان حیمایۀ ائدیرلر ؤ یئنی بوُلوُنموُش آذربایجاندا ؤ عثمانلی ایمپریاسیندا توُرک سوُیلوُ خالقلار قارشیسیندا تخریباتچی ؤ ترورچوُ قوُوۀ لر کیمی ایستیفادۀ اتمئگۀ باشلییرلار،لاکین 1917 ینجی ایلدۀ تزار ایمپریاسی داغیلماسینا باخمییاراق بوُلشویک حاکیمییتی ایسۀ همان سیاستی داها شیدتلۀ داوام اتدیریر، روُسییۀ ایلۀ یاناشی همدۀ آوروُپا دوُولت لری دۀ توُرکلرۀ قارشی ائرمنی لردن بیرترورماشاسی کیمی ایستیفادۀ ائدیر ؤ داواملی اوُلاراق مالییۀ لئنمئکدۀ دیرلر.

ائرمنی ترور تشکیلات لاری آردیجیل اوُلاراق زامان زامان یارانماقا باشلییر ؤ روُسییۀ ، فرانسا ، یوُنان خیریستیان کلیلیسۀ لری طرفیندن هئر جهت دن مالییۀ لئشیرلر، هـدف توُرکلری ؤ آذربایجانلی لاری تروُر ائدیب قتلۀ یئتیرمئگ ایدی کی بوُ مقصدلۀ چوُخ سایدا توُرک دیپلوُمات لاری ، یازیچیلار ؤ ایجتیماعی شخص لرتروُراوُلوُنوُب قتلۀ یئتیریلمیشدیرلر، عمدۀ لیکدۀ ائرمئی تروُرتشکیلات لاری عیبارت اوُلموُشدوُر : 1700 ینجی ایلدۀ هینچاک روُسییۀ دۀ 1890 ینجی ایلدۀ داشناکسیون تیفلیسدۀ ؤ 1975 ینجی ایلدۀ آسالا ژنو دۀ یارانمیشلار.

داشناکتیسیون ترورتشکیلاتی نین ایلک قوُروُجوُلاریندان (1 ــ کریستاپوُر2 میکائیلیان 3 ــ اسپان زوُریان 4 ــ یئپرم خان ؤ سایرۀ لراوُلموُشدوُرلار، سوُنرا کی ایللردۀ باشقا ائرمنی تروُرچوُلاری ؤ آسوُریلردۀ بوُتشکیلاتا قوُشوُلموُشلار،تزار دوُوروُندۀ یارانمیش تروُرتشکیلات لاری سوُنراکی بوُلشویک حاکیمیییتی دوُوُروُندۀ ؤ بوُگوُنۀ قئدردۀ فعالییتی داوام اتمئگدۀ دیر، علاؤۀ اوُلاراق 1905 ینجی ایلدن باشلییاراق 1920 ینجی ایلۀ قئدرائرمنی جینایت لری باکیدا ؤ باشقا آذربایجان أراضی لریندۀ دوُرمادان جینایت لرائدرئک داوام اتمیشدیر،اوُجوُملۀ دن داشناک شائوُمییانین باشچیلقی ایلۀ26باکی کمیسرلریندن آد آپارماق اوُلار.

1989 ینجی ایلدن باشلییاراق روُسلارین ؤ تئهران پان فارس موُللا رژیمی نین هئرطرفلی یاردملاری ایلۀ قاراباغ ائرمنی لر ؤسیلۀ سی ایلۀ قانلی شئکیلدۀ ایشغالی اوُلوُنوُر ؤ ائرمنی لرین یاراددیقلاری سوُی قیریمدان ائرمنی طرفدری اوُلان دوُنیا دوُولت لری بیرکلمۀ دۀ دانیشمیرلار.

أصلیندۀ ائرمنی لرین اوُزوُن ؤعدۀ لی هـدف لری آذربایجانین أراضی لرین آددیم آددیم ایشغال اتمئگ ؤبوُیوُک ائرمنیستان خوُلیاسین حئییاتا کئچیرمئگ ایدی، آذربایجان خالقینین معروُض قالدیقلاری ایشغال ؤ سوُی قیریم 30 ایل غم کئدرلۀ یاشاسالاردا ، لاکین قاراباغین قوُرتوُلوُشوُن هئچ زامان اوُنوُدموُرلار نهایت زامان گئلیب چاتدیقدا یئنی نئسلین ایرادۀ سی ؤ مدرن لئشمیش جسارتلی آذربایجان اوُردوُسوُنوُن دوُزگوُن رهبرلیگین باجاریسی ایلۀ 44 گوُنلوُک ایلدیریم سایاقی محاربۀ نین باشلانماسی ایلۀ ائرمنی لر رسواچیلیق شئکیلدۀ مغلوُب ؤ تسلیم اوُلدوُلار ؤ محاربۀ قاراباغین قوُرتوُلوُشوُ ایلۀ سوُنا چاتیرؤ بوُتوُن آزاد اوُلموُش ؤطن توُرپاقلاریندا آذربایجان بایراقی شهامتلی عسگرلریمیزین وسیلۀ سی ایلۀ دالغالانماقا باشلادی .

مظفراوُردوُموُزن غلبۀ سی روُس، فارس فاشیست لرین وحشتۀ سالدی ؤ هئلۀ دۀ وحشت لری داوام اتمئکدۀ دیر، اوُنوُدمییاق اوُ حساس گوُنلردۀ غالیب اوُلموُش آذربایجان عسگرلری نین 100 ایلدن سوُنرا آراز بوُیونجا فیضولی قوُبادلی ، زنگیلان ، خدا فرین کوُرپوُسوُندۀ حاقلی اوُلاراق یئرلئشمۀ لری ؤعین حالدا گوُنئیدن قالخان آلقیش سئوینج سئسلری بیر میللتین یئنیدن دوُغوُلوُشوُندان، دیرچئلیشیندن قالخان شادلیق اوُمید سئس لری ایدی.                            

غ . ش . آذرخش ــ 27 / 1 / 2021